Раздзел прысвечаны гісторыі фарміравання навуковай школы этналогіі і этнаграфіі ў Беларусі.

Этналогія і этнаграфія займаюць ключавое месца ў сістэме гуманітарнага навуказнаўства Беларусі, выступаючы не толькі як галіны ведаў аб традыцыйнай культуры і этнічнай гісторыі, але і як фундаментальныя дысцыпліны, якія фарміруюць нацыянальную ідэнтычнасць і культурную памяць. Іх роля заключаецца ў комплексным вывучэнні этнагенезу беларусаў, рэгіянальных асаблівасцей матэрыяльнай і духоўнай культуры, этнаканфесійных працэсаў і міжэтнічных узаемадзеянняў.

У рамках гуманітарнага навуказнаўства этналогія і этнаграфія выконваюць некалькі функцый:

• навукова-пазнавальную — забяспечваюць сістэматызацыю ведаў аб традыцыях, абрадах, побыце і светапоглядзе беларусаў;
• гістарыяграфічную — фарміруюць корпус крыніц і канцэпцый, якія дазваляюць прасачыць эвалюцыю навуковых школ і падыходаў;
• культурна-ідэнтыфікацыйную — спрыяюць асэнсаванню нацыянальнай самабытнасці і яе месца ў еўрапейскім і сусветным кантэксце;
• прыкладную — вынікі даследаванняў выкарыстоўваюцца ў музейнай і адукацыйнай практыцы, у культурнай палітыцы, у сферы турызму і захаванні нематэрыяльнай спадчыны.

Сучаснае развіццё этналогіі і этнаграфіі ў Беларусі звязана з дзейнасцю Нацыянальнай акадэміі навук, дзе фарміруюцца новыя даследчыя напрамкі: этнасацыялогія, этнаканфесійныя працэсы, рэгіянальныя этнакультурныя даследаванні. Гэтыя дысцыпліны інтэгруюцца ў аўтаматызаваныя інфармацыйныя сістэмы культурнай спадчыны, што дазваляе гуманітарнаму навуказнаўству Беларусі выйсці на ўзровень міждысцыплінарных і лічбавых тэхналогій.

Такім чынам, этналогія і этнаграфія ў гуманітарным навуказнаўстве Беларусі выконваюць ролю злучнага звяна паміж гісторыяй, культуралогіяй, сацыялогіяй і антрапалогіяй, забяспечваючы цэласнае разуменне нацыянальнага вопыту і яго значнасці ў глабальнай культурнай прасторы.

Гісторыя беларускай этналогіі і этнаграфіі ахоплівае больш за два стагоддзі і адлюстроўвае складаны шлях станаўлення нацыянальнай навуковай школы.
XIX – пачатак XX стст. — складванне беларускай этнаграфіі на аснове краязнаўчых і фальклорна этнаграфічных даследаванняў. У гэты перыяд дзейнічалі З. Даленга Хадакоўскі, браты Тышкевічы, П. Шпілеўскі, П. Шэйн, Я. Раманаў і інш., чые працы заклалі падмурак сістэматычнага вывучэння традыцыйнай культуры, побыту і вуснай народнай творчасці беларусаў.
Міжваенны перыяд (1920–1930-я гг.) — інстытуцыяналізацыя этнаграфіі ў рамках Інбелкульта, БДУ і краязнаўчых таварыстваў. Арганізоўваліся экспедыцыі, ствараліся першыя этнаграфічныя калекцыі, аднак развіццё навукі было перарвана рэпрэсіямі і ідэалагічным ціскам.
1940–1950-я гг. — аднаўленне даследаванняў пасля вайны. Сектар этнаграфіі АН БССР засяродзіўся на вывучэнні матэрыяльнай культуры, народнага жылля, адзення, сельскагаспадарчых прылад, а таксама на праблемах этнагенезу. Важную ролю адыгралі М. Нікольскі, М. Грынблат, Л. Малчанава, А. Залескі.
1960-я гг. — пераход да этналагічнага ўзроўню даследаванняў. Утварэнне Інстытута мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору НАН БССР. З'явіліся буйныя калектыўныя працы («Беларусы», «Гісторыка этнаграфічны атлас»), актыўна развіваліся палявыя экспедыцыі. В.К. Бандарчык і М.Я. Грынблат заклалі асновы гістарыяграфіі этнаграфіі і канцэпцыі этнагенезу.
1970-я гг. — укараненне этнасацыялагічных метадаў, масавыя анкетныя абследаванні, выкарыстанне ЭВМ для апрацоўкі даных. Даследаваліся сям'я, побыт, абрады, матэрыяльная культура. Створаны Беларускі дзяржаўны музей народнай архітэктуры і побыту.
1980–1990-я гг. — пашырэнне тэматыкі: этнасацыялогія, этнаканфесійныя працэсы, сацыяльная культура. Пад кіраўніцтвам В.К. Бандарчыка і М.Ф. Піліпенка распачата шматтомная серыя «Беларусы», якая стала фундаментальным зборам ведаў аб культуры і гісторыі народа.
XXI в. — развіццё аддзела народазнаўства Цэнтра даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі. Даследуюцца сучасныя этнакультурныя працэсы, нацыянальная ідэнтычнасць, этнаканфесійная структура грамадства, рэгіянальныя традыцыі. Працягваецца выданне серый «Беларусы», «Этнакультурныя працэсы гісторыка этнаграфічных рэгіёнаў Беларусі», «Свет вачыма этнолага».

Такім чынам, беларуская этналогія і этнаграфія прайшлі шлях ад збіральніцтва і апісальнасці да комплексных міждысцыплінарных даследаванняў, якія інтэгруюць археалогію, лінгвістыку, антрапалогію і сацыялогію. Сёння гэтая навука не толькі захоўвае і вывучае традыцыйную культуру, але і адыгрывае важную ролю ў фарміраванні нацыянальнай ідэнтычнасці і культурнай памяці Беларусі.

Гісторыя беларускай этналагічнай навукі выпрацавала некалькі ключавых канцэпцый этнагенезу беларусаў, кожная з якіх адлюстроўвае пэўны этап развіцця навуковай думкі і абапіраецца на розныя крыніцы - археалагічныя, лінгвістычныя, этнаграфічныя і антрапалагічныя.
1. Старажытнаруская канцэпцыя (В.К. Бандарчык) сцвярджае, што беларусы сфармаваліся ў рамках адзінай старажытнарускай народнасці IX–XIII стст., а канчатковае афармленне этнасу адбылося ў XIII–XVI стст. ва ўмовах Вялікага княства Літоўскага.
2. Балцкая (субстратная) тэорыя (В.В. Сядоў) акцэнтуе ролю ўсходне-балцкага субстрата, асіміляванага славянамі, што абумовіла ўнікальныя рысы беларускай культуры і мовы.
3. Індаеўрапейска-фіна-вугорска-балцкая канцэпцыя (М.Ф. Піліпенка) разглядае этнагенез як вынік складанай асіміляцыі: індаеўрапейцы → фіна угры → балты → славяне, пры вырашальнай ролі Кіеўскай Русі ў кансалідацыі.
4. Славяна-балтыйская канцэпцыя (І.В. Чаквін) падкрэслівае працяглае ўзаемадзеянне славян і балтаў: ад дамінавання балтаў у VI-VIII стст. да іх мірнай асіміляцыі славянамі ў IX–XIII стст., што прывяло да фарміравання дрыгавічоў, радзімічаў і крывічоў.
5. Поліэтнічная (індаеўрапейская) канцэпцыя (С.П. Віцязь) вылучае шматступенны працэс: аўтахтонны → балцкі → іранскі → германскі → славянскі → старажытнарускі → беларускі этапы, удакладняючы вырашальную ролю ўсходнеславянскага заходнебалцкага ўзаемадзеяння.
6. Комплексная (шматфактарная) канцэпцыя (М.Я. Грынблат, сучасныя этнолагі НАН Беларусі) разглядае этнагенез як вынік узаемадзеяння мноства фактараў: этнічных, сацыяльна эканамічных, палітычных, канфесійных і геаграфічных, інтэгруючы дадзеныя археалогіі, лінгвістыкі, антрапалогіі і этнаграфіі.

Такім чынам, развіццё навуковых уяўленняў пра этнагенез беларусаў прайшло шлях ад пошуку «адзінага кораня» да прызнання поліэтнічнасці і шматфактарнасці. Сучасная беларуская этналогія трактуе паходжанне беларускага народа як працяглы і складаны працэс культурнага сінтэзу, у якім перапляліся славянскія, балцкія, фіна-вугорскія і іншыя элементы..

Бібліяграфічная база даследаванняў па этналогіі і этнаграфіі Беларусі ўяўляе сабой фундаментальны збор навуковых прац, якія ахопліваюць больш за стогадовы перыяд. Яна ўключае:

• Працы XIX - пачатку XX стст. Працы З. Даленгі Хадакоўскага, П. Шпілеўскага, П. Шэйна, Я. Раманава, Н. Нікіфароўскага і інш., якія заклалі асновы сістэматычнага вывучэння традыцыйнай культуры, фальклору і побыту беларусаў.
• Міжваенны перыяд Публікацыі супрацоўнікаў Інбелкульта, краязнаўчых таварыстваў і БДУ, у тым ліку А. Сержпутоўскага, І. Сербава, М. Нікольскага, якія адлюстроўваюць першыя інстытуцыйныя формы беларускай этнаграфіі.
• Этап (1940–1980-я гг.) Манаграфіі і калектыўныя даследаванні, прысвечаныя матэрыяльнай культуры, жытлу, адзенню, сельскагаспадарчай тэхніцы, сямейным і грамадскім традыцыям. Адмысловае месца займаюць працы В.К. Бандарчыка («Гісторыя беларускай этнаграфіі», «Развіццё беларускай этнаграфіі за гады Савецкай улады»), М.Я. Грынблата («Беларусы. Нарысы паходжання і этнічнай гісторыі»), Л.А. Малчанавай («Матэрыяльная культура беларусаў»).
• Манаграфіі і серыі выданняў: Шматтомнае выданне "Беларусы" (1995–2012), якое ахоплівае ўсе бакі жыцця і культуры народа; «Этнаграфія Беларусі: энцыклапедыя» (1989); сучасныя серыі «Этнакультурныя працэсы гісторыка этнаграфічных рэгіёнаў Беларусі» (2010–2023) і «Свет вачыма этнолага» (з 2018).
• Сучасныя даследаванні (XXI ст.) Працы А.І. Лакотка, А.У. і А.Вл. Гурко, Г.І. Каспяровіч, Т.І. Кухаронак, В.М. Бялявінай, Л.У. Ракавай і інш., прысвечаныя рэгіянальным традыцыям, этнаканфесійным працэсам, матэрыяльнай культуры, пытанням нацыянальнай ідэнтычнасці.