Прыкладам унікальнага беларускага прадпрыемства канца XIX – першай паловы ХХ ст. з’яўляецца Віцебская акулярная фабрыка.

Заснавальнікам і гаспадаром акулярнай фабрыкі ў Віцебску быў абруселы немец Іван Мартыновіч Зеліг. Вытворчасць першапачаткова арыентавалася на цесныя сувязі з Германіяй. Адтуль паступалі станкі і абсталяванне, а таксама сыравіна: нарыхтоўкі аптычных лінзаў для наступнага шліфавання і матэрыялы для вытворчасці акулярных аправак. Сам І.М. Зеліг быў адзіным прадстаўніком па ўсёй Расійскай імперыі Каралеўскай Баварскай прывілеяванай фабрыкі акуляраў і аптычных шклоў А. Швейцэра (Königlich Bayerische Privilegierte Brillen- und optische Brillenfabrik A. Schweitzer).

У 1900 г. фабрыка мела 10 імпартных станкоў, выдаткі на вытворчасць складалі 51 180 руб., з 131 рабочага 54 былі надомнікамі. Справа ў тым, што з Германіі паступалі нарыхтоўкі аптычных лінзаў, а іх канчатковае шліфаванне праводзілася ў Віцебску. Пры гэтым нарыхтоўкі раздаваліся на дом, а гатовая прадукцыя вярталася на фабрыку, дзе і завяршаўся працэс вытворчасці пенснэ і акуляраў.

Было б памылковым лічыць Віцебскую акулярную фабрыку манапалістам у галіне прыкладной оптыкі ў Расійскай імперыі. Напрыклад, усерасійскую вядомасць мела фабрыка аптычных інструментаў І.Я. Урлауба. У XIX – пачатку XX ст. у Расіі ўзнікла каля 200 аптычных майстэрняў і заводаў. Многія з іх былі прадстаўніцтвамі замежных фірмаў. Але віцебскае прадпрыемства было сапраўды першай і адзінай спецыялізаванай акулярнай фабрыкай у беларускіх губернях, бо вытворчасць на ёй вяліся не па індывідуальных заказах, а мела масавы характар і была разлічана на шырокага спажыўца; прадпрыемства мела стабільнага партнёра ў асобе нямецкай фабрыкі аналагічнага профілю; рынак збыту віцебскай фабрыкі быў разлічаны на ўсю імперыю.

У пачатку ХХ ст., у 1903 г., гадавое вытворчасць фабрыкі купца 1-й гільдыі І. Зеліга пры 131 рабочым складала 98 тыс. руб. У 1909 г. пры 125 рабочых яно ўзнялося да 115 тыс. руб. Фабрыка вырабляла «акуляры, пенснэ і павялічальныя шклы, ахоўныя і прадпахавальныя акуляры для прамысловых і спартыўных мэтаў» і хірургічныя інструменты.

Першая сусветная вайна не парушыла, а, хутчэй, ажывіла дзейнасць фабрыкі. Прыбытак з 1913 па 1916 гг. павялічыўся ў 5 разоў. Не перашкодзіў нават цалкам зразумелы ў гады вайны разрыў з нямецкімі партнёрамі.

Аднак 1917 год падвёў рысу пад гэтым першым, дарэвалюцыйным, перыядам гісторыі Віцебскай акулярнай фабрыкі. Далей яе чакала лёс савецкага прадпрыемства. 20 лютага 1920 г. на пасяджэнні прэзідыума Віцебскага губсавнаргаса было прынята рашэнне нацыяналізаваць акулярную фабрыку «Зеліга».

У 1920-я гг. фабрыка размяшчалася ў двухпавярховым каменным будынку, мела драўляны склад і двухпавярховы драўляны хлеў, на тэрыторыі фабрыкі знаходзіліся два аднапавярховыя жылыя дамы – каменны і драўляны. Вытворчыя магутнасці складаліся з 40 розных станкоў па абточцы шкла і металу, волачэнні, рэзцы, фрэзераванні, свідраванні і строганні. Была ўласная дынама-машына і электраматор у 2 к.с. Асартымент прадукцыі складаўся з трох тыпаў аптычных акуляраў (у аб’ёме вытворчасці яны займалі 27 %) і 25 розных мадэляў ахоўных акуляраў (64 % у агульным аб’ёме прадукцыі) і рэспіратараў (9 %). Акрамя таго, фабрыка вырабляла аптычныя шклы, аправы для акуляраў, папяровыя футляры. У гэты час на фабрыцы працавала 139 чалавек.

Фабрыка мела ў Віцебску сваю аптычную майстэрню, дзе можна было купіць і гатовыя акуляры, а таксама двух сваіх гандлёвых прадстаўнікоў: у Маскве (для раёна Цэнтральнай Расіі і Урала) і ў Харкаве (для Украіны і Данской вобласці). Асноўнымі спажыўцамі былі «Аўтапрамторг», Тульскія зброевыя заводы, Волжскае рачное параходства, Екацярынаслаўская чыгунка, трэсты «Уралмет», «Югосталь», «Ленінградтэкстыль».

У савецкі час некалькі разоў змянялася найменне фабрыкі. Пасля нацыяналізацыі яна атрымала назву: Віцебская дзяржаўная акулярная фабрыка імя Розы Люксембург. Але ўжо ў пачатку 1930-х гг. імя гэтай рэвалюцыянеркі знікае з фабрычнай дакументацыі. Затое, у канцы першай пяцігодкі, калі разгарнулася тэхнічнае перавооружанне фабрыкі, з’явілася новая прапанова яе тагачаснага дырэктара Сакаленкі: «Пасля ажыццяўлення ўсіх вышэйпералічаных мерапрыемстваў фабрыка, будучы адзінай у Савецкім Саюзе як па колькасці вырабу, так і па асартыменце і якасці вырабляемых вырабаў, заслужана павінна будзе насіць імя «Беларускі аптычны завод».

У савецкі час не змянілася арыентацыя фабрыкі на супрацоўніцтва з нямецкай аптычнай прамысловасцю. То бок, яна працягвала ісці па шляху, намечаным яе заснавальнікам і першым дырэктарам. У 1924 г. з-за мяжы было атрымана каля 50 % сыравіны, галоўным чынам нарыхтоўкі для аптычных лінзаў і часткі да акуляраў.

Важнейшым этапам на гэтым шляху стала паездка ў Германію дырэктара фабрыкі А.С. Фалкіна і механіка А. Гельта ў 1926 г. За паўтара месяца яны наведалі некалькі вядучых нямецкіх аптычных фабрык, а А. Гельт нават прапрацаваў амаль месяц на фірме «Нітшэ і Гюнтэр» у Ратове, пад Берлінам. Гэтае вытворчасць было адкрыта ў 1801 г. і сёння лічыцца калыскай прамысловай оптыкі ў Германіі. Яго заснавальнік, Іаган Генрых Аўгуст Дункер, вынайшаў першы ў свеце шматшпіндзельны шліфавальны станок для вытворчасці лінзаў для акуляраў.

Менавіта там, у Ратове, былі заказаны амаль усе з 40 станкоў рознага прызначэння разам з аснасткай для арганізацыі шліфавальнага аддзялення на суму 114 450 руб. Станкі адпраўляліся параходамі ў Рыгу, а затым па чыгунцы траплялі ў Віцебск.

У снежні 1926 г. паміж фабрыкай і маскоўскім Дзяржаўным навуковым інстытутам аховы працы быў заключаны дагавор аб тым, што фабрыка будзе выпускаць акуляры і рэспіратары па ўзорах, распрацаваных у інстытуце.

Усё гэта прывяло да значнай, можна нават сказаць — поўнай, перабудовы прадпрыемства. Улетку 1927 г. прыступілі да будаўніцтва новага двухпавярховага корпуса. Да лютага 1928 г. з Германіі прыбылі ўсе заказаныя станкі і абсталяванне. Пуск корпуса быў намечаны на 1 ліпеня 1928 г.

На 1929/30 гг. была запраектавана дабудова новага корпуса фабрыкі — узвядзенне трэцяга паверху і будаўніцтва шэрагу іншых вытворчых карпусоў. Быў адкрыты цэх па вырабе аправак для акуляраў з цэлуоіду. У 1935 годзе быў пабудаваны яшчэ адзін корпус.

На 1 ліпеня 1927 г. на фабрыцы працавала 191 чалавек, праз год — ужо 227, а да канца пяцігодкі планавалася 551 рабочы.

Акрамя традыцыйнай акулярнай оптыкі фабрыка спецыялізавалася на выпуску індывідуальных ахоўных прыстасаванняў па ахове працы і тэхніцы бяспекі, у тым ліку — рэспіратараў. Яе прадукцыя стала мець і важнае ваеннае значэнне. Было асвоена вытворчасць лётных акуляраў і ахоўных акуляраў для танкістаў і матацыклістаў.

Не менш важным лічыўся выпуск ахоўных акуляраў для рабочых металургічнай і хімічнай прамысловасці і для правядзення зварачных работ. З 1936 года пачаўся выпуск тэатральных бінокляў. Да ліпеня 1936 г. у Віцебску было выпушчана 200 бінокляў. Да канца года планавалася вырабіць 6 тысяч, а ў перспектыве – 12–14 тысяч у год.

Прэстыж фабрыкі быў вельмі высокі. На ёй рэгулярна праходзілі практыку студэнты Віцебскага дзяржаўнага механіка-энергетычнага політэхнікума.

1941 год падвёў рысу не толькі пад мірным жыццём, але і пад гісторыяй Віцебскай акулярнай фабрыкі. Прадпрыемства, якое мела стратэгічнае ваеннае значэнне — яго абсталяванне на 90 % складалася з імпартных станкоў, тэрмінова эвакуявалі ў далёкі тыл. З 4 па 9 ліпеня 1941 г. вагоны і цягнікі з абсталяваннем і, што было не менш каштоўна — з вопытнымі работнікамі (амаль 350 чалавек) і іх сем’ямі, рухаліся на ўсход. Прыблізна праз месяц яны прыбылі ў рабочы пасёлак Суксун Пермскай (тады — Молатаўскай) вобласці і далучыліся да мясцовага механічнага завода. Прадпрыемства атрымала назву Суксунскі ваенны завод № 17 «Главмединструментпрома», і ўжо з снежня 1941 года фронт пачаў атрымліваць ахоўныя акуляры для лётчыкаў і танкістаў. Выраблялі таксама рэспіратары, стацыянарныя аўтаклавы, інфундыравальныя апараты для прыгатавання настояў і адвараў з расліннай лекавай сыравіны, трахеатамічныя трубкі, спецыяльныя лямпавыя гарэлкі, карпусы ручных гранат.

На жаль, пасля вайны сама фабрыка з эвакуацыі ўжо не вярнулася.

Гісторыя БелОМА бярэ свой пачатак са стварэння ў 1957 годзе Мінскага механічнага завода імя С.І. Вавілава. Першая яго прадукцыя — фотаапараты і станкі для апрацоўкі оптыкі. У сувязі з пашырэннем аб’ёмаў і наменклатуры выпускаемых вырабаў у 1971 годзе на базе Мінскага механічнага завода імя С.І. Вавілава было створана БелОМА.

БелОМА займала лідзіруючае становішча ў аптычнай галіне СССР і вырашала задачы па стварэнні і вытворчасці вырабаў спецыяльнага прызначэння і грамадзянскай тэматыкі. Заводы, якія ўваходзілі ў аб’яднанне, спецыялізаваліся на пэўных відах вырабаў:

ММЗ імя С.І. Вавілава — асабліва складаная аптыка-механічная і аптыка-электронная апаратура: касмічныя, тапаграфічныя, спектразональныя, фотаграмметрычныя сістэмы і комплексы; кінагеадалітная тэхніка; бранятэхнічныя, гірастабілізаваныя прыцэлы, прыборы лазернага навядзення; прамысловыя перасоўныя і стацыянарныя кінаўстаноўкі.

Вілейскі завод «Зеніт» — адзіны завод у былым СССР, які спецыялізаваўся на вытворчасці фотаапаратаў. Акрамя таго, на заводзе вырабляліся аптычныя прыцэлы для стралковай зброі.

Рагачоўскі завод «Дыапраектар» — дыяпраекцыйная тэхніка, розныя віды прыцэлаў і прыбораў навядзення для бранятэхнікі.

Жлобінскі завод «Свет» — рэпрадукцыйная тэхніка, фотаўялічальнікі, аптычныя прыборы для патрэб Міністэрства ўнутраных спраў СССР.

У 1990-я гады ў складзе БелОМА было створана ўнітарнае прадпрыемства НТЦ «ЛЭМТ» БелОМА, якое спецыялізавалася на распрацоўцы і вырабе лазерных вырабаў і вырабаў для медыцыны.

20 ліпеня 1995 года на вытворчых пляцоўках ММЗ імя С.І. Вавілава было створана сумеснае беларуска-нямецкае прадпрыемства «ЦЕЙСС-БелОМА», якое вырабляла высокадакладныя аптычныя вырабы. Арганізавана асобнае прадпрыемства — завод «СФЕРА», які вырабляў аптычныя дэталі.

За час свайго існавання дзейнасць БелОМА неаднаразова ўдастойвалася ўзнагарод і дыпломаў: БелОМА ўзнагароджана ордэнам Працоўнага Чырвонага Сцяга, 228 рабочых, спецыялістаў і служачых узнагароджаны медалямі і ордэнамі СССР, 28 спецыялістам прысвоены званні лаўрэатаў Дзяржаўных прэмій БССР і СССР, 2 лаўрэаты Ленінскіх прэмій, 3 работнікі ўдастоены звання Героя Сацыялістычнай працы. Сярод узнагарод БелОМА — прыз і дыплом «Залаты глобус» за выдатны ўклад у развіццё эканомікі краіны і інтэграцыю ў сусветную эканоміку, прыз і дыплом «Бермінгемскі факел» за поспехі ў выжыванні і развіцці ў складаных умовах, іншыя ўзнагароды.

У 2009 годзе прадпрыемствы, якія ўваходзілі ў склад БелОМА, былі пераўтвораны ў адкрытыя акцыянерныя таварыствы (ААТ «Зеніт-БелОМА», ААТ «Рагачоўскі завод «Дыапраектар», ААТ «Жлобінскі завод «Свет»).

ААТ «ММЗ імя С.І. Вавілава» — кіруючая кампанія холдынга «БелОМА», ажыццяўляе распрацоўку і вытворчасць аптыка-электронных і аптыка-механічных вырабаў рознага прызначэння, аўтамабільных кампанентаў для цяжкагрузных аўтамабіляў, індывідуальных прыбораў уліку газу, прамысловых свяцільнікаў, тавараў народнага спажывання. У склад ААТ «ММЗ імя С.І. Вавілава» ўваходзяць розныя структурныя падраздзяленні, неабходныя прадпрыемству для выканання задач. Сярод іх — аптычная вытворчасць, якая мае вялікія вытворчыя магчымасці хутка і якасна ў неабходных колькасцях вырабляць аптычныя дэталі са шкла і крышталяў:

– лінзы са сфернымі і плоскімі паверхнямі дыяметрам ад 3 да 200 мм; дакладнасць вырабу рабочых паверхняў да λ/10; дыяпазон радыусаў — ад 2 мм да бясконцасці; суадносіны таўшчыні па цэнтры да дыяметра да 1:20; таўшчыня краю да 0,3 мм.

– склееныя аптычныя дэталі; дыяметр лінзаў да 100 мм двух- і трохкампанентныя; розніца каэфіцыентаў лінейнага пашырэння шклоў да 66´10⁻⁷ °С⁻¹; склейванне выконваецца як па традыцыйнай тэхналогіі, так і з выкарыстаннем тэхналогіі ультрагукавога зацвярдзення, што забяспечвае выраб вузлоў высокай дакладнасці, устойлівых да ўздзеяння механічных і кліматычных фактараў.

– пласціны і кліны; дыяметр да 200 мм, суадносіны таўшчыні да дыяметра да 1:30, дакладнасць паверхні да λ/20, непаралельнасць да 1², адхіленне ад зададзенага вугла кліна да 2².

– прызмы: вырабляюцца наступныя віды: прамавугольныя, ромбічныя, пента- і паўпентапрызмы, прызмы Дове, Шмідта, Абэ, Пехана, кубічныя склееныя; памеры граняў — ад 3 да 100 мм; дакладнасць вуглоў да 2²; пірамідальнасць да 5²; дакладнасць паверхні — да λ/20.

– вуглавыя і лінейныя сеткі і шкалы: спосабы вырабу — гравёрна-дзельны і фоталітаграфічны; максімальныя памеры падкладкі для сетак — да 150 мм; памер элементаў выявы — ад 8 мкм; аптычная шчыльнасць пакрыцця да 3 D.

– пакрыцці: спосаб атрымання — вакуумны і хімічны; спектральны дыяпазон — бачныя хвалі, бліжні ІЧ; віды пакрыццяў: прасветляльныя, у тым ліку ахраматычныя; люстраныя, у тым ліку высокаадбівальныя дыэлектрычныя; токаправодныя; святлодыяльныя; інтэрферэнцыйныя фільтруючыя. Пакрыцці наносяцца на паверхні вышэйзгаданай наменклатуры дэталяў. Параметры пакрыццяў адпавядаюць патрабаванням сучаснага прыборабудавання.

Таксама маецца комплекс навукова-вытворчых лабараторый: спектральная, механа-металаграфічная, аптычная, хімічная, гальванічных і лакофарбавых пакрыццяў, рэнтгенадэфектаскапічная, прам-санітарыі, лінейна-вуглавых вымярэнняў.

Станавенне прыкладной оптыкі першапачаткова апярэджвала ўзровень навуковых ведаў аб паводзінах і ўласцівасцях святла, у тым ліку аб яго ўзаемадзеянні з рэчывам. Адсутнічала і навуковае абгрунтаванне прынцыпаў канструявання аптычных інструментаў.

Першапачаткова развіццё атрымала прамянёвая (ці геаметрычная) оптыка — раздзел оптыкі, які апісвае распаўсюджванне святла, выкарыстоўваючы паняцце светлавых прамянёў. Яна вывучае законы адлюстравання і праламлення святла, а таксама прынцыпы пабудовы выяў з дапамогай аптычных сістэм, такіх як лінзы і люстэркі. У аснове прамянёвай оптыкі ляжыць ідэя пра тое, што святло распаўсюджваецца па прамой у аднародным асяроддзі, а яго паводзіны пры пераходзе з аднаго асяроддзя ў другое апісваецца законамі адлюстравання і праламлення.

Барысевіч Мікалай Аляксандравіч (1923-2015)

Мікалай Аляксандравіч Барысевіч — фізік, дзяржаўны і грамадскі дзеяч. Акадэмік, 8-ы прэзідэнт НАН Беларусі. Акадэмік АН СССР, Расійскай АН. Доктар фізіка-матэматычных навук, прафесар.

Нарадзіўся 21 верасня 1923 года ў пасёлку Лучны Мост Бярэзінскага раёна Мінскай вобласці. У 1950 годзе Мікалай Аляксандравіч скончыў Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт, а ў 1953 годзе — аспірантуру Дзяржаўнага аптычнага інстытута імя С.І. Вавілава ў Ленінградзе.

Пасля з’яўлення ў структуры АН БССР сектара фізікі і матэматыкі вярнуўся ў родную Беларусь. З 1957 года ён узначальваў лабараторыю фізікі інфрачырвоных прамянёў, у якой працягваў праблематыку фотафізікі складаных малекул у газавай фазе, развітую яго дысертацыяй. Мікалай Аляксандравіч заснаваў новыя навуковыя напрамкі ў малекулярнай спектраскапіі, люмінесцэнцыі і інфрачырвонай тэхніцы, актыўна ўключыўся ў вырашэнне праблем нараджальнай фізікі лазераў і ініцыяваў далучэнне да яе сваіх вучняў.

Яго навуковая дзейнасць была звязана з Інстытутам фізікі Акадэміі навук Беларусі, а затым з Інстытутам малекулярнай і атамнай фізікі АН БССР, дзе ён на працягу многіх гадоў узначальваў лабараторыю. Адначасова з 1954 па 1963 гады — дацэнт Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта. З студзеня 1969 года — віцэ-прэзідэнт, з мая 1969 па сакавік 1987 года — прэзідэнт Акадэміі навук БССР, з 1987 года — загадчык лабараторыі Фізічнага інстытута імя П.І. Лебедзева Расійскай АН. З 1992 года — ганаровы прэзідэнт НАН Беларусі. У 1971–1987 гады — старшыня камітэта па Дзяржаўных прэміях БССР у галіне навукі і тэхнікі. З 1994 па 2012 гады — галоўны рэдактар «Журнала прикладной спектроскопии».

У 1969–1989 гады — дэпутат Вярхоўнага Савета СССР.

Вялікія заслугі Мікалая Аляксандравіча ў навукова-арганізацыйнай дзейнасці. Акадэмія навук БССР, узначаленая ім на працягу 18 гадоў (1969–1987 гг.), за гэты перыяд вырасла амаль у 2 разы, было створана 10 новых НДІ, у 2,7 раза павялічылася колькасць дактароў і кандыдатаў навук. Яна ўвайшла ў лік найбольш значных цэнтраў сусветнай навукі. У адпаведнасці з патрэбай набліжэння навукі да практыкі былі сфарміраваны рэгіянальныя навуковыя цэнтры, створана вопытна-канструктарская і эксперыментальна-вытворчая база акадэміі.

Працы Мікалая Аляксандравіча і яго навуковай школы ўнеслі асноватворны ўклад у фотафізіку газападобнага стану складаных шмататамных малекул. Ім распрацавана статыстычная тэорыя фотапрацэсаў у складаных малекулах, уведзены новыя спектраскапічныя характарыстыкі малекул і распрацаваны метады іх вызначэння; атрыманы суадносіны, якія звязваюць усе асноўныя спектральныя і люмінесцэнтныя характарыстыкі складаных малекул. Вырашана праблема антыстоксаўскай люмінесцэнцыі. Адкрыта новае з’ява стабілізацыі — лабілізацыі электронна-ўзбуджаных шмататамных малекул, зарэгістраванае як навуковае адкрыццё. Выяўлены і даследаваны: тэрмічна актываваная і ініцыяваная лазерным выпраменьваннем запаволеная флуарэсцэнцыя, люмінесцэнцыя пры электрычным узбуджэнні, палярызацыя люмінесцэнцыі і вымушанага выпраменьвання, а таксама генерацыя выпраменьвання складана-малекулярных пароў. З дапамогай піка- і фемтасекундных лазерных імпульсаў даследаваны звышхуткія рэлаксацыйныя працэсы і структурныя перабудовы ў арганічных малекулах; пры астуджэнні малекул у звышгукавых струменях атрыманы тонкаструктурныя спектры свабодных малекул і комплексаў, што дазволіла зрабіць важныя высновы аб іх будове.

Мікалай Аляксандравіч з’яўляецца аўтарам больш за 430 навуковых прац, у тым ліку 3 манаграфій, 8 вынаходстваў, 1 навуковага адкрыцця.

У 1980 годзе яму прысуджана Ленінская прэмія за стварэнне новага навуковага напрамку — спектраскапія свабодных складаных малекул. У 1973 годзе — Дзяржаўная прэмія СССР за даследаванні рассейвання выпраменьвання дысперснымі сістэмамі і стварэнне новага класа аптычных фільтраў для шырокай вобласці інфрачырвонага спектра. У 1998 годзе — Дзяржаўная прэмія Рэспублікі Беларусь за цыкл прац «Дынаміка кручальнага руху электронна-ўзбуджаных шмататамных малекул у газавым асяроддзі». У 2001 годзе — прэмія НАН Беларусі і Сібірскага аддзялення РАН імя акадэміка В.А. Копцюга.

Узнагароджаны ордэнамі Леніна (1971, 1975, 1978, 1983), Кастрычніцкай Рэвалюцыі (1973), Працоўнага Чырвонага Сцяга (1967), Айчыннай вайны І (1945) і ІІ (1985) ступеняў, ордэнамі Чырвонай Зоркі (1944, 1945), Дружбы (2001), Францыска Скарыны (2003), медалямі. Польскай АН узнагароджаны медалём Мікалая Каперніка (1973), Чэхаславацкай АН — залатым медалём «За заслугі перад навукай і чалавецтвам» (1983), залатым медалём Славацкай АН «За выключныя заслугі перад навукай» (1983). Ганаровы грамадзянін горада Мінска.

Мікалай Аляксандравіч Барысевіч памёр 25 кастрычніка 2015 года.

Навуковыя працы:

• Возбужденные состояния сложных молекул в газовой фазе / Н. А. Борисевич. — Минск : Наука и техника, 1967. — 247 с.
• Инфракрасные фильтры / Н. А. Борисевич. — Минск : Наука и техника, 1971. — 226 с

Гершун Аляксандр Львовіч (1868 — 1915)

Прафесар (1902 г.), спецыяліст у галіне прыкладной оптыкі, электрамагнетызму, радыеактыўнасці, заснавальнік аптычнай прамысловасці.

Аляксандр Львовіч Гершун нарадзіўся 17 кастрычніка 1868 г. у горадзе Саколка Гродзенскай губерні Беларусі (цяпер Польшча) у сям’і правінцыйнага ўрача. Бацькі далі Аляксандру Львовічу добрае працоўнае выхаванне і адукацыю. Юнак вылучаўся адоранасцю, вялікай начытанасцю, добра ведаў старажытныя і некалькі сучасных замежных моў.

У 1886 г. А.Л. Гершун скончыў гімназію ў г. Вільня (Вільнюс) і паступіў на фізіка-матэматычны факультэт Пецярбургскага ўніверсітэта. Будучы студэнтам трэцяга курса, напісаў свой першы навуковы твор — «Крытычны разбор: даследаванне пытання аб тэмпературы найбольшай шчыльнасці вады і водных раствораў», за які быў узнагароджаны залатым медалём.

Арганізатарскі талент А.Л. Гершуна выявіўся яшчэ ў студэнцкія гады — у канцы 1889 г. ён прымаў актыўны ўдзел у восьмым з’ездзе рускіх естэствазнаўцаў і ўрачоў у якасці студэнта-распарадчыка, быў справаводам Фізічнага таварыства, сакратаром рэдакцыі часопіса «Электричество», удзельнічаў у далёкіх астранамічных экспедыцыях. Будучы лабарантам універсітэта, А.Л. Гершун шмат працаваў над усталяваннем новых прац у фізічным практыкуме, ажыццявіў некалькі буйных навуковых установак у інстытуце (у прыватнасці, па атрыманні вадкага паветра і рэнтгенаўскіх прамянёў). Пасля заканчэння ўніверсітэта ў 1890 г. з дыпломам першай ступені А.Л. Гершун быў пакінуты пры фізіка-матэматычным факультэце для падрыхтоўкі да прафесарскага звання. Першыя дванаццаць гадоў пасля заканчэння ўніверсітэта А.Л. Гершун працаваў лабарантам і асіставаў у прафесараў А.Д. Хвольсона і І.І. Боргмана ва ўніверсітэце, на Вышэйшых жаночых курсах, у Электратэхнічным інстытуце. Выкладанне ў вышэйшай школе А.Л. Гершун спалучаў, як гэта было тады прынята, з выкладаннем у сярэдняй школе.

У 1891–1892 гг. ён быў сакратаром рэдакцыі найстарэйшага рускага навукова-тэхнічнага часопіса «Электричество». З 1893 г. цесна супрацоўнічаў з прафесарам Ф.Ф. Петрушэўскім — кіраўніком фізічнага аддзела энцыклапедычнага слоўніка Бракгаўза і Ефрона. У 1896 г. удзельнічаў у якасці фізіка-фатографа ў Ленскай экспедыцыі Рускага астранамічнага таварыства, арганізаванай для назірання сонечнага зацьмення. Па выніках Ленскай экспедыцыі, арганізаванай для назірання сонечнага зацьмення 28 ліпеня 1896 г. на станцыі Чэкурскай, А.Л. Гершун апублікаваў шэраг артыкулаў аб фатаграфаванні сонечнай кароны з дапамогай экватарыяла, забяспечанага аб’ектывам Кука, а таксама выказаў рэкамендацыі па ўдасканаленні метадаў назірання і фатаграфавання сонечных зацьменняў.

У 1902 г. А.Л. Гершун быў запрошаны загадчыкам кафедры фізікі ў Артылерыйскі афіцэрскі клас у Кранштаце і зацверджаны ў навуковым званні прафесара. Аляксандр Львовіч не абмяжоўваўся абавязковымі лекцыямі для афіцэраў, а чытаў шмат навукова-папулярных лекцый па новых пытаннях фізікі і тэхнікі. У гэтыя гады ён грунтоўна пазнаёміўся з аптычнай вытворчасцю ў Расіі і іншых краінах, у тым ліку вывучыў тэхналогію вырабу аптычных прыбораў для Ваенна-марскога флоту (ВМФ). У Кранштаце ён арганізаваў станцыю па праверцы дальнамераў, якія знаходзіліся на ўзбраенні ВМФ. Прыблізна ў гэтыя ж гады друкаваныя працы, выступленні і паведамленні па розных пытаннях фізікі і тэхнікі на пасяджэннях навуковых таварыстваў зрабілі імя А.Л. Гершуна добра вядомым рускім вучоным і інжынерам. Ён станавіўся прызнаным кіраўніком рускай оптатэхнікі. Пачынаючы з 1902 г., А.Л. Гершун быў галоўным кансультантам па пытаннях аптычнага шкла і кіраўніком у вытворчасці доследаў па варцы аптычнага шкла ў дарэвалюцыйнай Расіі. А.Л. Гершун імкнуўся аднавіць справу, так славута пачатую М.В. Ламаносавым. У 1908 г. А.Л. Гершун пераязджае з Кранштада ў Пецярбург у сувязі з пераходам на Абухаўскі завод, дзе наладжвалася вытворчасць аптычных прыбораў. Ён запрашаецца кансультантам на завод як найбуйнейшы спецыяліст, здольны паставіць вытворчасць аптычных прыбораў у Расіі на самастойную навуковую аснову. Адначасова А.Л. Гершун прымае на сябе кіраўніцтва кафедрай фізікі Пецярбургскага жаночага педагагічнага інстытута, дзе ён бліскуча паставіў выкладанне эксперыментальнай і тэарэтычнай фізікі, суправаджаючы свае лекцыі арыгінальнымі дэманстрацыйнымі доследамі і знаёмячы аўдыторыю з апошнімі навінамі навукі і тэхнікі.

Лекцыі прафесара А.Л. Гершуна былі займальныя і адрозніваліся яснасцю выкладу. Літографаваныя выданні лекцый А.Л. Гершуна па тэрмадынаміцы, тэарэтычнай оптыцы, электрадынаміцы, электрычнасці і магнетызму і геаметрычнай оптыцы, нягледзячы на тое, што былі напісаны ў 1910—1911 і 1911—1912 навучальных гадах, уяўляюць цікавасць і для сучаснага выкладчыка фізікі ў вышэйшай школе. Па падручніку фізікі Краевіча, які выдаваўся пад рэдакцыяй і ў перапрацоўцы А.Л. Гершуна, ішло навучанне ў сярэдніх школах дарэвалюцыйнай Расіі. А.Л. Гершунам напісаны істотныя главы ў «Курсе фізікі» А.Д. Хвольсона. Шмат часу ў інстытуце ён прысвячаў абсталяванню студэнцкай лабараторыі, асабліва пастаноўцы прац па оптыцы, арганізаваў наведванне слухачкамі аптычнай майстэрні Абухаўскага завода. Пры гэтым Аляксандр Львовіч падрабязна знаёміў студэнтак не толькі з самімі прыборамі, але і з тэхналагічным працэсам іх вытворчасці. У такой форме навучання можна ўбачыць зараджэнне вытворчай практыкі, якая была ўведзена ў вышэйшых навучальных установах пасля Вялікай Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 г. як абавязковая частка праграмы навучання студэнтаў.

У 1909 г. Аляксандр Львовіч прызначаецца загадчыкам аптычнай майстэрні завода. Пачаўшы працаваць у майстэрні з замежнымі спецыялістамі, А.Л. Гершун рашуча і настойліва набіраў рускіх рабочых і майстроў і рыхтаваў з іх спецыялістаў. У момант яго сыходу з Абухаўскага завода супрацоўнікі майстэрні на 94 % былі рускія. Настаўнік А.Л. Гершуна, прафесар А.Д. Хвольсон, і працягвальнік яго справы, акадэмік Д.С. Раждзественскі, у 1925 г. пісалі: «Такім чынам, ён стварыў першую ў Расіі оптатэхнічную майстэрню, заклаўшы трывалую аснову развіццю ў нас адной з найважнейшых для дзяржавы галін тэхнікі... як бы гэта справа ні пашыралася ў будучыні, ні рабіла б нас усё больш і больш незалежнымі ад замежнай вытворчасці, назаўсёды застанецца з ім звязанае імя заснавальніка рускай оптатэхнікі — А.Л. Гершуна».

Да часу прыходу Аляксандра Львовіча на Абухаўскі завод серыйнай вытворчасці аптычных прыбораў ваеннага прызначэння ў Расіі не існавала. Пад кіраўніцтвам прафесара аптычная майстэрня Абухаўскага завода ў кароткі тэрмін асвоіла масавую вытворчасць аптычных прыбораў для патрэб марскога флоту і арміі: аптычныя прыцэлы розных сістэм; біноклі розных кратнасцяў павелічэння; панорамы; мікраметры; зрокавыя трубы трох-, васьмі-, дзесяцікратнага і пераменнага павелічэння; перыскопы для падводных лодак; стэрэатрубы дзесяцікратнага павелічэння, малыя і вялікія. Па сваіх характарыстыках гэтыя прыборы не толькі не саступалі прыборам замежных фірм, але і ў некаторых адносінах былі больш дасканалымі (вялікая светасіла і поле зроку). Айчынныя прыборы абыходзіліся да таго ж танней замежных, так што дзейнасць А.Л. Гершуна не толькі ў пэўнай меры вызваліла Расію ад замежнай залежнасці ў атрыманні ваенных аптычных прыбораў, але і прынесла дзяржаве шматмільённую эканомію.

У 1912 г. прафесар А.Л. Гершун прыняў на сябе кіраўніцтва Расійскім таварыствам аптычных і механічных вытворчасцяў, якое ў 1913 г. прыступіла да будаўніцтва аптычнага завода на Чугуннай вуліцы ў Пецярбургу (з 1962 г. — Ленінградскае аптыка-механічнае аб’яднанне; цяпер — ААТ «ЛОМО»).

А.Л. Гершун кіраваў арганізацыяй першага ў Расіі завода аптыка-механічных прыбораў, спецыяльна прызначанага для вырабу аптыка-механічных прыбораў ваеннага прызначэння, які пачаў функцыянаваць з 4 снежня 1914 г. А.Л. Гершун быў першым дырэктарам завода. На пасяджэнні астранамічнай секцыі Рускага таварыства аматараў сусветазнаўства 4 лістапада 1914 г. А.Л. Гершун зрабіў даклад аб выніку першай варкі аптычнага шкла ў Расіі на імператарскім шкляным заводзе. Такім чынам, ініцыятыва варкі аптычнага шкла ў Расіі належыць А.Л. Гершуну. Адсутнасць належнай падтрымкі з боку царскага ўрада зрабіла вырашэнне гэтай задачы непасільным для вучонага-адзіночкі. Гэтая задача была цалкам вырашана толькі ў савецкі час пад кіраўніцтвам Д.С. Раждзественскага, І.В. Грабеншчыкова, А.А. Лебедзева і І.Н. Качалова, які ў той час быў тэхнічным дырэктарам завода. Аляксандр Львовіч вывучаў праблемы навуковай і прыкладной фатаграфіі, уключаючы пытанні негатыўна-пазітыўнага працэсу, фотатэхнікі, стэрэафатаграфіі, навукова-тэхнічнага прымянення фатаграфіі.

Вядомы цыкл прац А.Л. Гершуна, прысвечаных распрацоўцы рацыянальнай канструкцыі фотааб’ектываў, сфармуляваны тэхнічныя патрабаванні да кантрольна-юстировачных прыбораў для іх праверкі. Ім сканструяваны прыбор для вызначэння характарыстык аб’ектываў: галоўнай фокуснай адлегласці, сапраўднай адтуліны дыяфрагмы, вугла вонкавых і ўнутраных конусаў асвятлення, формы фокуснай паверхні, недахопаў ахраматызму і дыяметраў, якія залежаць ад іх колаў рассейвання, другаснага спектра, астыгматызму, размеркавання асвятлення па пласціне і аднароднасці структуры аптычнага шкла. А.Л. Гершун таксама распрацаваў шэраг новых прыбораў для флоту. Адна з першых навуковых прац А.Л. Гершуна была прысвечана даследаванню пытання аб тым, ці змяняецца структура крышталяў, якая абумоўлівае кругавую палярызацыю, пры здрабненні крышталяў.

Наступная праца А.Л. Гершуна была прысвечана матэматычнаму аналізу з’яў, якія могуць мець месца пры выкарыстанні кварцавых лінзаў у выніку кручэння плоскасці палярызацыі святла пры яго праходжанні праз лінзу. А.Л. Гершуну належыць шмат друкаваных прац неаптычнага характару. У працы «Некаторыя ўласцівасці выпрямленага пераменнага току», апублікаванай у 1901 г. у часопісе «Электричество», А.Л. Гершун упершыню даў матэматычную тэорыю пульсуючага (выпрямленага пераменнага) току ў ланцугу з ёмістасцю і самаіндукцыяй. У працы «Аб электрычных дзеяннях прамянёў Рэнтгена», выкананай А.Л. Гершунам сумесна з І.І. Боргманам, былі ўстаноўлены новыя на той час факты, якія адносіліся да іанізуючага дзеяння выпраменьвання і заканамернасці яго адлюстравання.

Цікавая праца А.Л. Гершуна «Аб адным метадзе для вызначэння сярэдняй шчыльнасці Зямлі і гравітацыйнай пастаяннай». Ім напісаны шэраг буйных артыкулаў па фізіцы, электратэхніцы, аптычнай тэхніцы ў Энцыклапедычным слоўніку Бракгаўза і Ефрона. Аляксандр Львовіч Гершун не спыняў педагагічнай дзейнасці да апошніх дзён жыцця. Памёр ён 26 мая 1915 г., ва ўзросце 47 гадоў, у Санкт-Пецярбургу.

Ацэньваючы заслугі А.Л. Гершуна, член-карэспандэнт Акадэміі навук СССР Т.П. Кравец у 1948 г. пісаў: «Асноўнай заслугай А.Л. Гершуна з’яўляецца кіраўнічае ўдзел у стварэнні айчыннай вытворчасці аптыка-механічных прыбораў (бінокляў, панорам, стэрэатруб, калліматарнага прыцэла і г.д.). У той час большасць нават тэхнічна перадавых краін свету не мела ўласнай аптычнай прамысловасці і фактычна манаполія ў гэтым асабліва складаным вытворчасці належала Германіі. А.Л. Гершун наладжваў вытворчасць у цяжкіх умовах барацьбы з сур’ёзнымі і небяспечнымі супернікамі ў асобе замежных фірм (Цэйса, Герца), пры «адсутнасці належнай падтрымкі з боку царскага ўрада і прыватных прадпрымальнікаў».

Навуковыя працы

• Гершун, А. Л. Физика // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). – Санкт-Петербург, 1890-1907.
• Гершун, А. Л. Некоторые свойства выпрямленного переменного тока / А. Л. Гершун // Электричество. - 1901.
• Гершун, А. Л. Современная оптотехника / А. Л. Гершун // Журнал Русского физико-химического общества. - 1916. - Т. 48.
• Краевич, К. Д. Учебник физики : курс средних учебных заведений / К. Д. Краевич, А. Л. Гершун. – Санкт-Петербург, 1914. - 692 с.__

Ельяшэвіч Міхаіл Аляксандравіч (1908-1996)

Міхаіл Аляксандравіч Ельяшэвіч нарадзіўся 21 жніўня 1908 г. у Мюнхене ў сям'і расійскіх студэнтаў, якія сустрэліся і пажаніліся, прыехаўшы ў Германію на вучобу. Напярэдадні першай сусветнай вайны сям'я Ельяшэвічаў вярнулася ў Расію.

У 1925–1930 гадах ён навучаўся на фізічным факультэце Ленінградскага ўніверсітэта. Асноўным месцам працы М. А. Ельяшэвіча ў 1930–1935 гадах быў Фізіка-тэхнічны інстытут і Інстытут хімічнай фізікі, які вылучыўся з яго. Аднак яго навуковым інтарэсам больш адпавядаў Дзяржаўны аптычны інстытут (ДАІ). У выніку з 1935 года ён - супрацоўнік тэарэтычнай групы акадэміка В. А. Фока, якая ўваходзіла ў склад лабараторыі Д. С. Раждзественскага, займаецца пытаннямі малекулярнай спектраскапіі. У 1937 годзе М. А. Ельяшэвічам была паспяхова абаронена кандыдацкая дысертацыя, і ў наступным годзе яна была апублікавана ў выглядзе манаграфіі «Вярчальна-вагальная энергія шмататамных малекул». Адначасова ён займаецца спектраскапіяй атамаў. У 1940 годзе выходзіць у свет яго манаграфія "Спектры атамаў рэдкіх зямель".

У 1939 г. М. А. Ельяшэвіч перайшоў у лабараторыю малекулярнай спектраскапіі ДАІ, дзе пачалося яго супрацоўніцтва з Б. І. Сцяпанавым. Пасля да іх далучыўся М. В. Волькенштэйн, і супрацоўніцтва трох вучоных завяршылася публікацыяй фундаментальнай двухтомнай манаграфіі «Ваганні малекул» (1949 г.), якая адразу ж была ўдастоена Дзяржаўнай прэміі СССР і вызначыла напрамак навуковай дзейнасці цэлага шэрагу даследчыкаў на шмат гадоў наперад. З улікам наступнага прагрэсу ў гэтай галіне манаграфія пры непасрэдным удзеле М. А. Ельяшэвіча была перапрацавана Л. А. Грыбавым і выйшла ў свет другім выданнем у 1972 г. Яшчэ ў час вайны, у снежні 1944 г., М. А. Ельяшэвіч абараняе доктарскую дысертацыю.

У 1946-1949 гг. М. А. Ельяшэвіч быў адказным за падрыхтоўку і рэалізацыю праграмы аптычных назіранняў першага савецкага ядзернага выбуху. Многія пункты гэтай праграмы былі выкарыстаны пасля (у 1957–1962 гг.) ужо ў дачыненні да вышынных выбухаў, і па выніках паспяховай рэалізацыі гэтага цыкла даследаванняў Міхасю Аляксандравічу Ельяшэвічу ў складзе калектыва аўтараў была прысуджана Ленінская прэмія (1966 г.).

У пасляваенны перыяд цэнтр яго навуковых інтарэсаў паступова перамяшчаецца з вобласці чыста вагальнай спектраскапіі ў вобласць тэорыі спектраў складаных атамаў. Завяршэннем гэтага этапа дзейнасці з'явілася апублікаванне ў 1953 г. фундаментальнай манаграфіі "Спектры рэдкіх земляў", асноўны змест якой цалкам захавала сваё значэнне да гэтага часу.

Новы перыяд у навуковай і педагагічнай дзейнасці М. А. Ельяшэвіча пачынаецца ў 1956 г. пасля яго абрання правадзейным членам АН БССР. З гэтага моманту на працягу сарака гадоў усё яго жыццё звязана з Акадэміяй навук Беларусі і Беларускім дзяржаўным універсітэтам. Ён кіраваў лабараторыяй Інстытута фізікі АНБ (1956–1979 гг.), кафедрай атамнай і малекулярнай фізікі БДУ (1968–1977 гг.), працаваў прафесарам кафедры ядзернай фізікі БДУ (1977–1983 гг.), навуковым кансультантам НДІ8 гг.), галоўным навуковым супрацоўнікам Інстытута цепла- і масаабмену АНБ (1990–1995 гг.) і з красавіка 1995 г. — дарадцам пры дырэкцыі Інстытута малекулярнай і атамнай фізікі АНБ.

М. А. Ельяшэвічам падрыхтавана 12 дактароў навук, у ліку якіх акадэмік і член-карэспандэнт АНБ, а таксама член-карэспандэнт РАН.

Аўтар каля 200 навуковых прац, у т.л. 7 манаграфій. Дэпутат Вярхоўнай Рады БССР у 1967–1971 гг. За ўклад у навуку М. А. Ельяшэвіч удастоены шэрага дзяржаўных узнагарод: апрача званняў лаўрэата Сталінскай (1949 г., 1950 г.) і Ленінскай прэмій (1966 г.), Дзяржаўнай прэміі Беларусі (1992 г.), ён узнагароджаны ордэнамі "1 Знамя Пошана" (1968 г.), медалямі. У 1978 годзе яму прысвоена званне "Заслужаны дзеяч навукі БССР".

Памёр 4 студзеня 1996 годзе.

Навуковыя працы

• Спектры редких земель / М. А. Ельяшевич. — Москва : Государственное издательство технико-теоретической литературы, 1953. — 456 с.
• Атомная и молекулярная спектроскопия / М. А. Ельяшевич. — Москва : Физматгиз, 1962. — 892 с.
• Колебания молекул / М. А. Ельяшевич. — Москва : Наука, 1972. — 699 с.

Сеўчанка Антон Нікіфаравіч (1903-1978)

Фізік. Акадэмік НАН Беларусі, першы дырэктар Інстытута фізікі і матэматыкі. Рэктарам БДУ (1957–1972), заснавальнік Інстытута прыкладных фізічных праблем БДУ. Доктар фізіка-матэматычных навук, прафесар.

Антон Нікіфаравіч Сеўчанка нарадзіўся 22 лютага 1903 г. у сялянскай сям’і ў вёсцы Дзеніскавічы Гомельскай вобласці. Скончыўшы ў 1926 г. Рагачоўскі педагагічны тэхнікум, ён настаўнічаў, на працягу аднаго года працаваў дырэктарам школы, а затым у 1929 г. паступіў у Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт.

Навуковая дзейнасць А.Н. Сеўчанкі пачалася ў 1932 г. пад кіраўніцтвам акадэміка С.І. Вавілава ў ФІАН, а пасля пераезду гэтага інстытута з Ленінграда ў Маскву — у Дзяржаўным аптычным інстытуце. Тут Антон Нікіфаравіч выканаў шэраг прац, якія мелі прынцыповае навуковае значэнне. Асноўным напрамкам даследаванняў стала люмінесцэнцыя арганічных і неарганічных рэчываў. С.І. Вавілаў высока цаніў працы А.Н. Сяўчанкі, часта цытаваў іх у сваіх артыкулах і выкарыстоўваў эксперыментальныя дадзеныя, атрыманыя А.Н. Сеўчанкам, пры тэарэтычным разглядзе мікраструктуры святла.

У гады Вялікай Айчыннай вайны Антон Нікіфаравіч з уласцівымі яму энергіяй і настойлівасцю займаўся абароннай тэматыкай. Ім былі распрацаваны і ўкаранёны люмінесцэнтныя метады святломаскіроўкі і шэраг іншых прымяненняў фізічнай оптыкі ў ваеннай справе.

Яшчэ да вайны А.Н. Сеўчанка пачаў сістэматычнае вывучэнне ззяння злучэнняў рэдкіх зямель і ўрану. Важнасць абраных аб’ектаў даследавання вызначалася цікавасцю да адкрытай у той час ланцуговай рэакцыі дзялення ядраў. Вынікам дзесяцігадовых даследаванняў люмінесцэнцыі ўранілавых злучэнняў стала доктарская дысертацыя А.Н. Сяўчанкі (1952).

У 1953 г. А.Н. Сеўчанка абіраецца акадэмікам АН БССР і пераязджае на працу ў Мінск. У 1955 г. адкрываецца Інстытут фізікі і матэматыкі АН БССР, першым дырэктарам якога быў А.Н. Сеўчанка. У 1957 г. ён прызначаецца рэктарам Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта імя У.І. Леніна.

З пераездам А.Н. Сеўчанкі ў Мінск пачаўся новы перыяд яго навуковай дзейнасці. Створаная ім лабараторыя люмінесцэнцыі паспяхова ажыццяўляла навуковыя даследаванні (цяпер у складзе Інстытута малекулярнай і атамнай фізікі НАН Беларусі). У ёй вяліся працы па люмінесцэнцыі арганічных і неарганічных люмінафораў і шклоў, якія змяшчаюць рэдказямельныя элементы, па спектраскапіі і люмінесцэнцыі хларафіллападобных малекул, а таксама па квантавай электроніцы. У Беларускім дзяржаўным універсітэце А.Н. Сяўчанка кіраваў працамі па люмінесцэнцыі ўранілавых злучэнняў, ІЧ-спектраскапіі перакісных злучэнняў і люмінесцэнцыі арганічных рэчываў.

Дзякуючы вялікаму досведу і інтуіцыі даследчыка А.Н. Сеўчанкі, ім і яго вучнямі атрыманы вынікі прынцыповай важнасці ва ўсіх указаных напрамках.

Даследаванні ўранілавых злучэнняў — гэтага вельмі важнага класа рэчываў — з’яўляюцца фундаментальнымі і маюць першаступеннае значэнне для разумення механізму ўтварэння хімічных сувязяў у злучэннях ураніла і надзейнай інтэрпрэтацыі іх электронна-калебальных спектраў. Ключом для расшыфроўкі калебальнай структуры электронных спектраў стала выяўленае А.Н. Сеўчанкам удзел калебанняў усіх складовых частак комплексу ў фарміраванні спектраў люмінесцэнцыі ўранілавых злучэнняў. Інтэрпрэтацыя спектраў дазваляе атрымліваць вялікую колькасць параметраў, неабходных для тэарэтычнага разгляду прыроды хімічных сувязяў, якія ўтвараюцца іонам ураніла. Пры вывучэнні палярызацыі люмінесцэнцыі ўранілавых шклоў А.Н. Сяўчанка выявіў і даследаваў з’яву дэпалярызацыі па меры згасання ззяння.

Вывучэнне хларафіллападобных малекул тыпу порфірынаў было пачата ў лабараторыі люмінесцэнцыі пад кіраўніцтвам А.Н. Сеўчанкі ў 1956 г. Мэтай даследаванняў гэтага плана было высвятленне механізму функцыянавання такіх малекул у найважнейшых біялагічных працэсах (у першую чаргу фотасінтэзе). Адсутнічалі надзейныя эксперыментальныя дадзеныя аб сіметрыі малекул порфірынаў і анізатропіі працэсаў паглынання і выпраменьвання святла ў гэтых сістэмах, неабходныя для інтэрпрэтацыі электронных спектраў. Дзякуючы комплекснаму колькаснаму даследаванню спектральна-люмінесцэнтных уласцівасцяў порфірынаў і металапорфірынаў атрыманы каштоўныя звесткі аб механізме першасных фотафізічных працэсаў і некаторых фотахімічных рэакцый у растворах хларафіла і яго аналагаў. Асабліва варта адзначыць працы па палярызацыі люмінесцэнцыі, квазілінейчатых спектрах і вымярэнні квантавага выхаду, інтэркамбінацыйнай канверсіі. Вынікі даследаванняў абагульнены ў манаграфіі «Спектраскапія хларафіла і роднасных злучэнняў», апублікаванай А.Н. Сяўчанкам сумесна з Г.П. Гурыновічам і К.Н. Салавёвым (1968).

Яшчэ ў 1940 г. А.Н. Сеўчанка выканаў сумесна з С.І. Вавілавым цікавую працу па вывучэнні законаў згасання ззяння рэдказямельных іёнаў. Пры далейшым даследаванні люмінесцэнцыі злучэнняў рэдказямельных элементаў у выніку аналізу вялікага эксперыментальнага матэрыялу ім і яго вучнямі былі ўстаноўлены ўмовы, шляхі і механізмы перадачы энергіі ў складаных арганічных сістэмах, колькасна вызначаны верагоднасці пераносу. Выяўлена з’ява дадатковай сенсібілізацыі ззяння рэдказямельных іёнаў у шматкампанентных полікрышталічных комплексах і даказана вызначальная роля працэсаў пераносу энергіі ўзбуджэння паміж рэдказямельнымі іёнамі ў праяўленні ўнікальных эфектаў у люмінесцэнцыі актываваных крышталічных асяроддзяў.

Класічныя аб’екты люмінесцэнтнага даследавання — фарбавальнікі, вытворныя фталіміду і іншыя так званыя складаныя малекулы — вывучаліся ў асноўным у двух напрамках: палярызацыя люмінесцэнцыі і прырода люмінесцэнцыі пры антыстоксаўскім узбуджэнні. У сувязі з развіццём квантавай электронікі быў выкананы шэраг прац па генерацыі арганічных злучэнняў.

А.Н. Сеўчанка разам з вучнямі выявіў і даследаваў залежнасць палярызацыі флуарэсцэнцыі складаных малекул ад даўжыні хвалі выпраменьвання. Ім прапанаваны палярызацыйны метад вызначэння аб’ёмаў сольватных абалонак флуарэсцыруючых малекул у растворах. Сістэматычнае даследаванне спектраў і квантавага выхаду люмінесцэнцыі малекул розных класаў пры доўгахвалевым узбуджэнні паказала адсутнасць спецыфічнасці антыстоксаўскага ўзбуджэння. Атрыманая генерацыя на новым з пункту гледжання квантавай электронікі класе люмінесцыруючых злучэнняў — фталімідах — пры монаімпульсным узбуджэнні. Даследаваны вектарныя характарыстыкі генераванага выпраменьвання для розных класаў злучэнняў. У 1971 г. апублікавана манаграфія А.Н. Сеўчанкі (у сааўтарстве з А.М. Саржэўскім) «Анізатропія паглынання і выпраменьвання святла малекуламі», у якой знайшлі адлюстраванне працы па палярызаванай люмінесцэнцыі і генерацыі.

Пад кіраўніцтвам А.Н. Сеўчанкі праводзіліся даследаванні свабоднарадыкальных рэакцый у вадкай фазе з дапамогай ІЧ-спектраскапіі. Атрыманая каштоўная інфармацыя аб будове арганічных перакісей і механізме іх ініцыруючай здольнасці ў рэакцыях палімерызацыі, а таксама аб будове ўтвараемых палімерных злучэнняў.

А.Н. Сеўчанка значную ўвагу надаваў даследаванню аптычных уласцівасцяў монакрышталаў паўправаднікоў (крамень, германій, арсэнід галію). Прымяненне аптычных метадаў даследавання дазволіла дэталёва вывучыць энергетычны спектр, працэсы ўтварэння і прыроду дэфектаў, якія ўзнікаюць пры апрамяненні паўправаднікоў хуткімі электронамі, нейтронамі, пратонамі і γ-квантамі.

Вялікую ўвагу А.Н. Сеўчанка надаваў практычнаму выкарыстанню навуковых вынікаў. Яму належыць шэраг каштоўных практычных распрацовак. На падставе фундаментальных даследаванняў па люмінесцэнцыі А.Н. Сяўчанкам і яго вучнямі былі створаны вельмі адчувальныя метады вызначэння шасцівалентнага ўрану і шэрагу рэдказямельных элементаў. Даследаванні ІЧ-спектраў перакісных злучэнняў далі магчымасць рацыянальна падбіраць ініцыруючыя сістэмы для тэхналагічных працэсаў атрымання палімерных матэрыялаў. Працы ў галіне аптычных уласцівасцяў паўправаднікоў, якія змяшчаюць радыяцыйныя дэфекты, прывялі да распрацоўкі практычных рэкамендацый і тэхналагічных прыёмаў.

Вынікі даследаванняў А.Н. Сеўчанкі шырока вядомыя навуковай грамадскасці як у нашай краіне, так і за мяжой. Ён неаднаразова прымаў удзел у міжнародных канферэнцыях, узначальваючы дэлегацыі беларускіх вучоных.

А.Н. Сеўчанка ўмела спалучаў творчыя навуковыя даследаванні з вялікай навукова-арганізацыйнай і педагагічнай працай. Будучы рэктарам Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта, ён зрабіў вельмі шмат для таго, каб БДУ стаў адным з вядучых ВНУ СССР. У 1967 г. Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт імя У.І. Леніна быў узнагароджаны ордэнам Працоўнага Чырвонага Сцяга, у чым немалая заслуга яго рэктара — прафесара А.Н. Сяўчанкі. У апошнія гады жыцця А.Н. Сяўчанка аддаў шмат сіл і энергіі для арганізацыі новага інстытута пры БДУ — НДІ прыкладных фізічных праблем (1971), які ў наш час з’яўляецца першакласнай навукова-даследчай установай шырокага фізічнага профілю і заслужана носіць імя свайго заснавальніка і першага дырэктара.

Вялікія заслугі А.Н. Сеўчанкі ў падрыхтоўцы кадраў вышэйшай кваліфікацыі. Пры яго навуковай кансультацыі 10 чалавек сталі дактарамі фізіка-матэматычных навук (з іх чацвёра абраныя акадэмікамі і двое — членамі-карэспандэнтамі НАН Беларусі), больш за 40 яго вучняў абаранілі кандыдацкія дысертацыі.

А.Н. Сеўчанка абіраўся дэпутатам Вярхоўных Саветаў СССР і БССР і членам ЦК КПБ. Ён прымаў удзел у якасці дэлегата ад БССР у працы міжнародных арганізацый ААН і, у прыватнасці, у працы Агенцтва па мірным выкарыстанні атамнай энергіі. Аўтар больш за 230 навуковых прац, у тым ліку 2 манаграфій.

Шматгадовая плённая дзейнасць А.Н. Сеўчанкі ў галіне навукі і вышэйшай адукацыі была па годнасці ацэнена дзяржавай. Яму прысвоена высокае званне Героя Сацыялістычнай працы, ён узнагароджаны двума ордэнамі Леніна, ордэнам «Знак Пашаны» і пяццю медалямі. Яго імя прысвоена НДІ прыкладных фізічных праблем Белдзяржуніверсітэта.

Памёр 26 верасня 1978 года. Пахаваны ў Мінску на Усходніх могілках.

Навуковыя працы

• Севченко А. Н., Гуринович Г. П., Соловьёв К. Н. Спектроскопия порфиринов // УФН. — 1963. — Т. 79, № 2.
• Гуринович Г. П., Севченко А. Н., Соловьёв К. Н. Спектроскопия хлорофилла и родственных соединений. — Минск: Наука и техника, 1968
• Саржевский А. М., Севченко А. Н. Анизотропия поглощения и испускания света молекулами. — Минск: Изд-во БГУ, 1971.]

Сцяпанаў Барыс Іванавіч (1913-1987)

Барыс Іванавіч Сцяпанаў нарадзіўся 28 красавіка 1913 года ў Санкт-Пецярбургу ў сям’і рабочага. Пасля заканчэння сярэдняй школы — дзевяцігодкі — і гадавога навучання ў школе ФЗУ ён быў прыняты на фізічны факультэт Ленінградскага дзяржаўнага ўніверсітэта. У 1934 годзе, будучы студэнтам чацвёртага курса, Барыс Іванавіч пачаў працаваць у лабараторыі В.М. Чуланоўскага Дзяржаўнага аптычнага інстытута, у навуковых школах Д.С. Раждзественскага і С.І. Вавілава. Тут ён прайшоў шлях ад лабаранта да загадчыка лабараторыі і вучонага сакратара інстытута, набыў багаты досвед навуковай і арганізацыйнай працы, выканаў шэраг буйных даследаванняў у галіне оптыкі і спектраскапіі, тэорыі люмінесцэнцыі. У 1936 годзе скончыў універсітэт.

З першых крокаў навуковай дзейнасці ярка выявілася схільнасць Барыса Іванавіча да тэарэтычных даследаванняў, цесна звязаных з эксперыментам. Першае буйное даследаванне Б.І. Сцяпанава, завершанае абаронай кандыдацкай дысертацыі ў 1939 годзе, было прысвечана тэорыі праяўлення ўзаемадзеяння энергетычных узроўняў у спектров малекул і малекулярных ланцугоў. У 1939 годзе ён энергічна ўключыўся ў распрацоўку тэорыі ваганняў шмататамных малекул. Гэтым напрамкам даследаванняў ён займаўся практычна да канца свайго жыцця. У 40-я гады, з перапынкам, выкліканым сыходам на фронт Вялікай Айчыннай вайны, Барыс Іванавіч паспяхова развіў эфектыўныя метады разліку вагальных спектраў малекул, выканаў разлік і аналіз спектраў вялікай колькасці малекул вуглевадародаў. Вынікі гэтага цыклу леглі ў аснову яго доктарскай дысертацыі і ўвайшлі ў двухтомную кнігу «Ваганні малекул», напісаную сумесна з М.В. Волькенштэйнам і М.А. Ельяшэвічам і ўдастоеную Дзяржаўнай прэміі СССР. Барыс Іванавіч па праву лічыцца адным з заснавальнікаў сучаснай тэорыі ваганняў шмататамных малекул і асноў малекулярнага спектральнага аналізу.

Пачынаючы з 1949 года, Барыс Іванавіч інтэнсіўна займаўся распрацоўкай праблем люмінесцэнцыі і паглынання святла, трансфармацыі энергіі ўзбуджэння ў малекулах і крышталях, агульнымі пытаннямі ўзаемадзеяння святла з рэчывам. Асноўныя вынікі гэтага напрамку даследаванняў абагульнены ў яго манаграфіях «Люмінесцэнцыя складаных малекул» (1956), «Асновы спектраскапіі адмоўных светлавых патокаў» (1961) і «Уводзіны ў тэорыю люмінесцэнцыі» (1963, сумесна з В.П. Грыбкоўскім), якія захавалі сваю актуальнасць і ў наш час.

У 1953 годзе па прапанове Прэзідыума АН БССР Барыс Іванавіч абіраецца акадэмікам беларускай Акадэміі навук і пераязджае ў Мінск. Тут ён хутка разгортвае шырокі фронт навуковых даследаванняў у АН БССР і Беларускім дзяржаўным універсітэце, актыўна ўдзельнічае ў арганізацыі, а затым доўгі час узначальвае Інстытут фізікі Акадэміі навук БССР.

Найбольш буйным і плённым этапам у творчай біяграфіі Барыса Іванавіча сталі даследаванні ў галіне квантавай электронікі, лазернай спектраскапіі і дынамічнай галаграфіі. Гэтыя даследаванні ён пачаў у 1960 годзе, адразу пасля з’яўлення першай інфармацыі аб стварэнні лазера. Ён не толькі рашуча прыступіў да іх сам, але і з уласцівымі яму энергіяй і энтузіязмам захапіў сваіх шматлікіх вучняў і значную частку іншых супрацоўнікаў Інстытута фізікі. Пад кіраўніцтвам і пры непасрэдным удзеле Барыса Іванавіча былі распрацаваны метады інжынернага разліку энергетычных і часавых характарыстык лазераў, выяўлены шляхі павышэння эфектыўнасці іх працы, знойдзены новыя генерыруючыя асяроддзі, распрацаваны многія спосабы прымянення лазераў.

Вельмі цікавым і важным уяўляецца таксама цыкл прац, выкананы Барысам Іванавічам і яго вучнямі ў галіне дынамічнай галаграфіі. Гэтае напрамак даследаванняў узнік на стыку класічнай галаграфіі і нелінейнай оптыкі.

Многія вынікі навуковых даследаванняў Барыса Іванавіча апублікаваны ў больш чым 350 артыкулах у навуковых часопісах і 11 кнігах. Апошнія гады свайго жыцця Барыс Іванавіч вельмі інтэнсіўна працаваў над шматтомнай манаграфіяй «Уводзіны ў сучасную оптыку». Яму ўдалося цалкам напісаць тры тамы гэтай манаграфіі; праца над чацвёртым томам засталася не завершанай і была скончана ўжо пасля смерці вучонага.

На працягу ўсёй сваёй працоўнай дзейнасці Барыс Іванавіч вялікую ўвагу надаваў педагагічнай працы і падрыхтоўцы навуковых кадраў. Пачынаючы з 1946 г. ён рэгулярна чытаў лекцыі ў Ленінградскім дзяржаўным універсітэце і Ленінградскім інстытуце дакладнай механікі і оптыкі. У Мінску Барыс Іванавіч арганізаваў і доўгі час узначальваў кафедру спектральнага аналізу ў Беларускім дзяржаўным універсітэце, чытаў спецкурсы для студэнтаў і выкладчыкаў. Лекцыі Б.І. Сцяпанава заўсёды адрозніваліся вялікай насычанасцю і высокай змястоўнасцю, тэмпераментнасцю, яснасцю і лагічнай паслядоўнасцю выкладу матэрыялу. Сваю педагагічную дзейнасць Барыс Іванавіч умела спалучаў з выяўленнем і прыцягненнем да навукова-даследчай працы лепшых, найбольш здольных студэнтаў і выпускнікоў. Гэта дазволіла яму хутка стварыць у Мінску буйную навуковую школу, якая атрымала шырокае прызнанне і аўтарытэт. Барысам Іванавічам падрыхтавана больш за 50 кандыдатаў фізіка-матэматычных навук, чатырнаццаць з іх сталі дактарамі навук яшчэ пры яго жыцці.

У 1988 годзе Інстытуту фізікі АН БССР, дырэктарам якога Барыс Іванавіч працаваў на працягу 28 гадоў (1957–1985), было прысвоена яго імя. Гэтым актам, ініцыятарам якога выступіў калектыў інстытута, дадзена высокая ацэнка ролі Барыса Іванавіча ў арганізацыі высокаэфектыўнай працы інстытута, яго вялікага асабістага ўкладу ў развіццё фізікі. Пад кіраўніцтвам Барыса Іванавіча Інстытут фізікі стаў найбуйнейшым навуковым цэнтрам у галіне лазернай фізікі, фізічнай оптыкі і спектраскапіі, тэарэтычнай фізікі, фізікі плазмы, атрымаў высокі міжнародны аўтарытэт і прызнанне.

За вялікія заслугі ў развіцці навукі, навукова-арганізацыйнай дзейнасці і падрыхтоўцы навуковых кадраў Б.І. Сцяпанаў быў удастоены высокіх званняў заслужанага дзеяча навукі БССР (1967) і Героя Сацыялістычнай працы (1973), узнагароджаны многімі ордэнамі і медалямі краіны. Яго навуковыя дасягненні адзначаны трыма Дзяржаўнымі прэміямі СССР (1950, 1972, 1982), Дзяржаўнай прэміяй БССР (1976) і Залатым медалём імя С.І. Вавілава Акадэміі навук СССР (1967).

Аўтар больш за 350 навуковых прац, у тым ліку 9 манаграфій.

Памёр 7 снежня 1987 года.

Навуковыя працы

• Проблемы современной оптики и спектроскопии. — Минск : Наука и техника, 1980. — 303 с.
• Лазеры сегодня и завтра. — Минск : Наука и техника, 1987. — 125 с.
• Введение в современную оптику. Поглощение и испускание света квантовыми системами. — Минск : Навука і тэхніка, 1991. — 479 с.
• Введение в современную оптику. Квантовая теория взаимодействия света и вещества. — Минск : Навука і тэхніка, 1990. — 318 с.
• Введение в теорию люминесценции. — Минск : Издательство АН БССР, 1963. — 443 с.

Ціхаў Гаўрыіл Адрыянавіч (1875-1960)

Астраном, астрафізік, астрабатанік. Член-карэспандэнт Акадэміі навук СССР, акадэмік Акадэміі навук Казахскай ССР, ганаровы член Амерыканскага астранамічнага таварыства, ганаровы член Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, доктар фізіка-матэматычных навук, прафесар. Заслужаны дзеяч навукі Казахскай ССР. Сканструяваў шэраг астранамічных прыбораў.

Гаўрыіл Адрыянавіч Ціхаў нарадзіўся 19 красавіка 1875 года, ураджэнец Смалявічаў (Мінская губерня). Скончыў аддзяленне матэматычных навук фізіка-матэматычнага факультэта Маскоўскага ўніверсітэта, працягнуў адукацыю ў Сарбонскім універсітэце і працаваў практыкантам у Медонскай абсерваторыі пад кіраўніцтвам П.Ж.С. Жансена. Вярнуўшыся ў Маскву, атрымаў ступень магістра і выкладаў матэматыку.

Ужо на першым курсе Маскоўскага ўніверсітэта Г.А. Ціхаў пачаў наведваць астранамічную вышку над аптычнай крамай Швабэ, а на канікулах пасля першага курса пабудаваў невялікую абсерваторыю ў Смалявічах, дзе ўстанавіў астранамічную трубу з аб’ектывам дыяметрам 54 мм фірмы «Рэйнфельтэр і Хертэль». На трэцім курсе вызначылася яго захапленне астрафізікай, у прыватнасці вывучэннем спектральна-падвойных зорак.

У гады Першай сусветнай вайны Г.А. Ціхоў служыў пад Кіевам у Цэнтральнай аэранавігацыйнай станцыі Ваеннай школы лётчыкаў-назіральнікаў. Прафесійны астраном, Г.А. Ціхаў, выкарыстоўваючы астрафізічныя метады, удасканаліў аэрафотаздымку. Яго кніга «Удасканаленне фатаграфічнай і візуальнай разведкі», выдадзеная ў Кіеве ў 1917 годзе, стала першай у свеце манаграфіяй, дзе пытанні паветранага назірання разглядаліся ў сувязі з законамі атмасфернай оптыкі.

Асноўныя навуковыя працы прысвечаны фотаметрыі і калярыметрыі зорак і планет, атмасфернай оптыцы. Ён прапанаваў два метады выяўлення дысперсіі святла ў міжзоркавай прасторы — па розніцы фаз крывых прамянёвых хуткасцяў спектральна-падвойных зорак, вымераных па спектральных лініях паглынання, і па розніцы фаз крывых зменных па яркасці зорак, атрыманых па назіраннях у розных участках спектра. Выявіў запазненне фаз у зацменных зорак у кароткахвалевай вобласці спектра (эфект Ціхова-Нордмана).

Г.А. Ціхаў адным з першых пачаў шырока ўжываць метад святлофільтраў у астранаміі. Атрымаў першыя фатаграфіі Марса ў розных участках спектра і выявіў розніцу памераў і яркасці яго палярных шапак у розных спектральных абласцях, усталяваў існаванне блакітнай дымкі ў атмасферы гэтай планеты. Выканаў калярыметрычныя даследаванні Сатурна, Урана і Нептуна.

Ён прапанаваў канструкцыю прыбора для рэгістрацыі і ўзнаўлення мігцення зорак. Адкрыў анамальную дысперсію святла ў атмасферы, распрацаваў арыгінальны прыбор («сапфіравы цыянометр») для вывучэння колеру дзённага неба. Упершыню адзначыў, што сонечная карона складаецца з двух частак: беструктурнай «матавой» кароны і пранізваючых яе струменяў «прамяністай» кароны. Ацаніў каляровую тэмпературу кароны.

У агульнай складанасці Г.А. Ціхаў з’яўляецца аўтарам больш за 230 навуковых прац.

Удастоены прэміі імя Вільдэ Парыжскай акадэміі навук, прэміі Рускага астранамічнага таварыства. Узнагароджаны медалём Французскага астранамічнага таварыства, ордэнамі Леніна, Працоўнага Чырвонага Сцяга.

Навуковыя працы

• Основные труды. Т. 1–5. Алма-Ата: Изд-во Академии наук Казахской ССР, 1954–1960.
• Principal Works. Astrobotany and Astrophysics, 1912–1957. U.S. Joint Publications Research Service, 1960.

Фёдараў Фёдар Іванавіч (1911-1994)

Фёдар Іванавіч Фёдараў нарадзіўся 19 чэрвеня 1911 года ў вёсцы Турэц Навагрудскага павета Гродзенскай губерні ў сям’і сельскіх настаўнікаў. Бацька Фёдарава, Іван Міхайлавіч, пазней атрымаў вядомасць як дзіцячы пісьменнік Янка Маўр. У 1928 г. Ф.І. Фёдараў скончыў чыгуначную школу-дзевяцігодку імя Чарвякова ў Мінску і паступіў у Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт (БДУ) на фізіка-матэматычнае аддзяленне педагагічнага факультэта. У 1931 г. пасля заканчэння ўніверсітэта быў накіраваны на працу ў г. Крычаў Магілёўскай вобласці выкладчыкам фізікі і матэматыкі педагагічнага тэхнікума і сярэдняй школы.

Праз год стаў аспірантам Фізіка-тэхнічнага інстытута АН БССР, а ў 1933 г. Ф.І. Фёдараў быў накіраваны на вучобу ў аспірантуру Фізічнага інстытута пры Ленінградскім дзяржаўным універсітэце, дзе ён працаваў пад кіраўніцтвам савецкага вучонага, аднаго з найбуйнейшых фізікаў-тэарэтыкаў, акадэміка В.А. Фока. У 1936 годзе Фёдараў паспяхова абараніў кандыдацкую дысертацыю і вярнуўся ў Мінск, дзе заснаваў і ўзначаліў кафедру тэарэтычнай фізікі БДУ (1938).

У гады Вялікай Айчыннай вайны Фёдар Іванавіч Фёдараў быў эвакуіраваны ў Сібір, дзе працаваў выкладчыкам фізікі і матэматыкі сярэдняй школы ў Кісялёўску Новасібірскай вобласці. У 1943 г. стаў дацэнтам кафедры фізікі Маскоўскага авіяцыйнага тэхналагічнага інстытута, эвакуіраванага ў Новасібірск, а затым дэканам фізіка-матэматычнага факультэта БДУ (спачатку ў падмаскоўнай эвакуацыі — станцыя Сходня, а затым у Мінску, да 1950 года).

У 1954 г. Ф.І. Фёдараў паспяхова абараніў у Дзяржаўным аптычным інстытуце ў Ленінградзе доктарскую дысертацыю на тэму «Інварыянтныя метады ў оптыцы анізатропных асяроддзяў» і стаў першым доктарам фізіка-матэматычных навук у рэспубліцы.

У 1955–1987 гг. Ф.І. Фёдараў узначальваў адну з першых фізічных лабараторый Інстытута фізікі Акадэміі навук БССР — лабараторыю тэарэтычнай фізікі. Адначасова кіраваў кафедрай тэарэтычнай фізікі ў БДУ (1943–1962 гг.). У 1957 г. яму было прысвоена званне прафесара.

У 1956 г. Ф.І. Фёдараў абіраецца членам-карэспандэнтам, а ў 1966 г. — сапраўдным членам Акадэміі навук БССР. У 1968 г. Ф.І. Фёдараву было прысвоена званне заслужанага дзеяча навукі БССР.

У 1963–1987 гг. ён быў акадэмікам-сакратаром Аддзялення фізіка-матэматычных навук АН БССР. Як арганізатар і кіраўнік гэтага аддзялення Ф.І. Фёдараў праводзіў вялікую працу па каардынацыі і фарміраванні тэматыкі навуковых даследаванняў па фізіцы і матэматыцы ў рэспубліцы.

Навуковыя інтарэсы Ф.І. Фёдарава былі вельмі шырокія. Ім атрыманы найважнейшыя навуковыя вынікі, якія заклалі аснову наступных даследаванняў па крышталёаптыцы і крышталёакустыцы, тэорыі элементарных часціц і фундаментальных фізічных узаемадзеянняў. Розныя напрамкі навуковых даследаванняў Ф.І. Фёдарава аб’ядноўвае створаны ім адзіны коваріянтны падыход да вырашэння найскладанейшых задач тэарэтычнай фізікі на аснове распрацаваных ім алгебраічных і тэарэтыка-групавых метадаў.

Ф.І. Фёдараў зрабіў навуковае адкрыццё: прадказаў бакавое зрушэнне светлавага пучка пры поўным адлюстраванні, якое было эксперыментальна выяўлена ў 1969 г. французскім вучоным К. Эмберам.

У тэорыі элементарных часціц ім быў распрацаваны метад праекцыйных аператараў і комплексна-вектарная параметрызацыя групы Лорэнца, якія складаюць аснову коваріянтнага падыходу ў палявой тэорыі элементарных часціц.

У тэорыі адноснасці была атрымана ўніверсальная матрычная форма лінейных і нелінейных ураўненняў матэматычнай фізікі. У абіход сучаснай навукі ўвайшлі такія паняцці і працэдуры, як Фёдараўская параметрызацыя груп паваротаў і Лорэнца, нелінейныя ўраўненні Фёдарава, Фёдараўскі тэнзар пучка, Фёдараўскі зрух, ўраўненні сувязі Друдэ-Борна-Фёдарава.

Ф.І. Фёдараву належыць каля 400 навуковых прац, у тым ліку 6 буйных манаграфій. Ён падрыхтаваў больш за 40 кандыдатаў навук, больш за 10 яго вучняў сталі дактарамі навук. Сярод іх — вядомыя вучоныя, акадэмікі і члены-карэспандэнты, арганізатары навукі і адукацыі ў Беларусі.

Ф.І. Фёдараў вялікую ўвагу надаваў грамадскай дзейнасці. Ён быў членам Праўлення Савецкага фонду міру, членам Савецкай гравітацыйнай камісіі, галоўным рэдактарам часопіса «Весці АН БССР» (серыя фізіка-матэматычных навук), членам рэдакцыйных калегій навуковых часопісаў «Даклады АН БССР» і «Журнал прикладной спектроскопии», першым прэзідэнтам Беларускага фізічнага таварыства і інш.

За выдатныя навуковыя заслугі, навукова-арганізацыйную, педагагічную і актыўную грамадскую дзейнасць Фёдар Іванавіч быў удастоены звання Героя Сацыялістычнай працы (1978 г.).

Ф.І. Фёдараў — лаўрэат Дзяржаўнай прэміі БССР (1972 г.) за манаграфію «Тэорыя пругкіх хваль у крышталях», Дзяржаўнай прэміі СССР (1976 г.) за працы ў галіне крышталёаптыкі.

Заслугі акадэміка Ф.І. Фёдарава былі адзначаны дзяржаўнымі ўзнагародамі: ордэнам Працоўнага Чырвонага Сцяга (1949 г.), ордэнам «Знак Пашаны» (1953 г.), ордэнамі Леніна (1971 г., 1978 г.), залатым медалём «Герой Сацыялістычнай працы» (1978 г.), граматамі Вярхоўнага Савета БССР.

Ф.І. Фёдараў памёр 13 кастрычніка 1994 года. У г. Мінску яго імем названа вуліца акадэміка Фёдарава.

У 2002 г. Прэзідыумам Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі была заснавана Прымія імя акадэміка Ф.І. Фёдарава (пастанова ад 24 кастрычніка 2002 г. № 58). Яна прысуджаецца адзін раз на тры гады за лепшую навуковую працу (цыкл прац), якая ўносіць значны ўклад у развіццё фізіка-матэматычных навук — за стварэнне і развіццё новага навуковага напрамку, адкрыццё новых з’яў і заканамернасцяў, распрацоўку новых прынцыпаў і метадаў, атрыманне новых ведаў, што складаюць аснову прагрэсіўных тэхналогій і інш. Конкурсы на атрыманне гэтай прэміі праводзяцца з 2004 г.

Навуковыя працы.

• Оптика анизотропных сред. - Минск : Издательство Академии наук БССР, 1958. - 379, [1] с.
• Теория упругих волн в кристаллах. - М. : Наука, 1965. - 386 с.
• Отражение и преломление света прозрачными кристаллами / Ф. И. Федоров, В. В. Филиппов. - Минск : Наука и техника, 1976. - 219, [3] с.
• Теория гиротропии. - Минск : Наука и техника, 1976. - 455, [1] c.