Увядзенне Гістарычная даведка Склад і структура Метрыкі
Метрыка Вялікага княства Літоўскага (далей – ВКЛ) увасабляе сабой бясцэнны корпус дакументальных гістарычных крыніц, які адлюстроўвае сістэму дзяржаўнага ладу, яго прававую, канфесійную, сацыяльную, эканамічную структуру, а таксама гісторыю гарадоў і сельскіх паселішчаў у Беларусі на працягу 4-х векавога перыяду. позняга Сярэднявечча - ранняга Новага часу.
Метрыка ўяўляе сабой комплекс копій дакументаў, якія выдаваліся ад імя вышэйшых дзяржаўных інстытутаў - вялікага князя (манарха), Рады Вялікага Княства (панаў-рады), сеймаў (раннепарламенцкай структуры). Прадугледжвалася неабмежаванае па часе захаванне гэтых дакументаў. Акрамя таго, у склад Метрыкі ўвайшлі некаторыя важныя дакументы дыпламатычнага і рэгістрацыйна-ўліковага характару (рэестры і інвентары Метрыкі).
Агульны лік адзінак захоўвання (кніг) Метрыкі набліжаецца да 700.
Самыя старыя дакументы Метрыкі датуюцца 1385-1387 гадамі, найбольш познія - канцом XVIII ст.
Метрыка стала асновай вялікакняскага, а потым галоўнага дзяржаўнага архіва ВКЛ, выконваючы юрыдычна-рэгістрацыйныя і натарыяльныя функцыі. На падставе зафіксаваных у Метрыцы матэрыялах выдаваліся юрыдычна завераныя копіі дакументаў (копіі з копій).
Метрыка была практычным, жыццёва неабходным атрыбутам дзяржаўнага ладу, мясцовага самакіравання, судовай і прававой сістэм, дадатковым бясспрэчным гарантам сацыяльна-эканамічных і палітычных правоў розных саслоўяў, дзяржаўных, царкоўных і грамадскіх інстытутаў, канкрэтных асоб.
Кнігі Метрыкі выкарыстоўваліся ў юрыдычных і даведачных мэтах усімі суб'ектамі права, перш за ўсё, органамі цэнтральнай улады, дзяржаўнымі ўстановамі, прывілеяванымі саслоўямі, а таксама мяшчанамі і гарадской адміністрацыяй, цэрквамі і этнаканфесійнымі суполкамі.
Гістарычная даведка
Тэрмін «метрыка» паходзіць ад лацінскага matricula – канцылярская кніга. Гісторыя Метрыкі ВКЛ прайшла некалькі этапаў развіцця. Яе матэрыялы адносна сістэматычна сталі складацца з сярэдзіны XV ст., што характэрна, практычна адначасова з афармленнем Кароннай Метрыкі ў Польшчы, і незалежна ад яе. Першы раз тэрмін «метрыкі» (у форме «мотрык») для абазначэння «кніга Метрыкі» сустракаецца ў дакуменце 1528 г.
Першыя вядомыя нам назвы збору актавых матэрыялаў - "метрыкі", "метрыка", "кнігі метрыкі"; з канца XVI - пачатку XVII стст. стабілізуецца разгорнутая афіцыйная назва – Метрыка Вялікага Княства Літоўскага. Вызначэнне "Літоўская Метрыка" часам можна сустрэць у мясцовых канцылярскіх кнігах, а з сярэдзіны XVII ст. яно па аналогіі з Кароннай Метрыкай сістэматычна выкарыстоўваецца ў Варшаўскім архіўным справаводстве і ў далейшым замацавалася ў польскай, расійскай і літоўскай гістарыяграфіі. Аднак навукова абгрунтаванай застаецца саманазва комплексу – Метрыка Вялікага Княства Літоўскага.
Тое, што сёння мы ведаем як форму захавання дакументацыі Метрыкі - "кніга", узнікла далёка не адразу. Першапачаткова збіралася проста россып актаў, якія маглі афармляцца ў “сшыткі” – зборнікі копій дакументаў, якія зыходзяць з канцылярыі ВКЛ. Для зручнасці захоўвання і апрацоўкі інфармацыі гэтыя матэрыялы перапляталіся ў "кнігі", якія і сталі пасля галоўнымі адзінкамі архіўнага захоўвання Метрыкі.
Першыя кнігі Метрыкі з'явіліся падчас праўлення вялікага князя Казіміра ў 1440–1492 гг. Да гэтага, у часы праўлення Вітаўта (1392–1430), не існавала правілы здымаць копіі з усіх атрыманых і выдадзеных манархам прывілеяў, іншых дакументаў, са сшыткаў якіх пасля будуць складацца канцылярскія кнігі. Аднак ёсць звесткі, што дакументы, атрыманыя вялікім князем літоўскім, маглі быць перапісаны ў кнігі копій ужо на пачатку 1440-х гадоў.
Прыкладна 1480–1486 гадамі датуюцца першыя так званыя канцылярскія сшыткі дзід, выдадзеных вялікім князем і атрыманых ім дакументаў. У тыя ж гады фармаваліся кнігі з дакументаў Канцылярыі манарха або іх рэестраў, а таксама іншых загадаў, пастаноў, судовых прысудаў, неабходных для кіравання краінай і яе эканомікай, храналагічна ўзыходзячых да сярэдзіны XV ст.
Развіццё інстытутаў улады і дзяржаўнага справаводства ў ВКЛ суправаджалася колькасным ростам дакументацыі і пашырэннем краявіднай разнастайнасці актаў. Адбывалася і эвалюцыя прынцыпаў архіўна-справаводчай апрацоўкі дакументацыі.
Першапачаткова акты, якія атаясамляліся з дзяржаўным архівам ВКЛ, захоўваліся як асобныя адзінкі. У адпаведнасці з вопісам арыгінальных дакументаў вялікакняскай канцылярыі, складзенай у 70-х гадах XVI ст., арыгінальныя акты былі змешчаны ў 12 спецыяльных сумках (саквах) і размеркаваны па ваяводствах (акрамя агульназемскіх актаў, якія мелі агульнадзяржаўны характар). Усяго тады было зарэгістравана 674 акты.
Лічыцца, што першапачаткова, у XV - пачатку XVI стст. Метрыка захоўвалася ў Трокскім замку пад наглядам гаспадарскага падскарбія. Пазней яна была перавезена ў Вільню і захоўвалася ў вялікакняскім скарбе (казне) разам з сабранымі фінансавымі сродкамі і іншымі каштоўнасцямі. Распараджаўся і кантраляваў вядзенне Метрыкі канцлер, а з моманту ўстанаўлення пасады ў 1566 г. гэтак жа падканцлер. Такім чынам узнік падзел на Вялікую і Малую Метрыкі ВКЛ.
Некаторыя кнігі Метрыкі канцлер і службовыя дзякі бралі з сабой у паездкі манарха, яны выкарыстоўваліся на вальных соймах і іншых важных дзяржаўных мерапрыемствах. Актыўнае выкарыстанне кніг Метрыкі прывяло да іх фізічнага зношвання. Гэта заахвоціла да пачатку рэалізацыі маштабнага праекта па стварэнню кніг-копій Метрыкі.
З 1594 па 1607 гады каля двух дзясяткаў служачых Канцылярыі ВКЛ пад наглядам канцлера Льва Сапегі ажыццявілі перапіс кніг Метрыкі. Такім чынам, быў створаны той корпус кніг Метрыкі, з якім, фактычна, мы і сёння маем справу.
Па пастанове вальнага сейма 1607 г. створаныя копіі і старыя кнігі Метрыкі павінны былі захоўвацца асобна. Старыя кнігі Метрыкі пакідаліся ў скарбе (захоўваліся ў памяшканні Земскага скарба ВКЛ – сховішча вялікакняскай казны і інсігній улады), а новыя, перапісаныя, перадаваліся канцлеру. Арыгіналы, якія знаходзіліся ў Віленскім замку, у выніку згарэлі падчас войн і пажараў.
Імкнучыся спрасціць доступ зацікаўленых да звестак архіва ВКЛ і лепш абараніць яго ад пажараў і спусташэнняў, у 1607 годзе сейм і манарх вырашылі захоўваць Метрыку ў дамах (у т.зв. «камяніцах») Віленскіх мяшчан.
Згодна з пастановай сейма спецыяльная камісія з ліку сенатараў ад ВКЛ правяла параўнанне кніг-копій з арыгіналамі, зацвердзіўшы і падпісаўшы новыя кнігі. Да 1621 г. гэтая праца ў параўнанні і запэўненні была скончана пад тэхнічным кіраўніцтвам сакратара велікакняжацкай канцылярыі Андрэем Дольскім і інстыгатарам (пракурорам) ВКЛ Мікалаем Мархачом Пузелеўскім.
У сувязі з войнамі сярэдзіны XVII ст., куды была ўцягнута тэрыторыя ВКЛ, многія кнігі Метрыкі былі страчаны назаўжды. Так, пасля бітвы пад Зборавам у 1649 г. кнігі Метрыкі, захопленыя саюзнымі запарожскім казакам татарамі, былі знішчаны. У 1655 г. асноўны дакументны масіў метрыкі ВКЛ быў вывезены ў Прусію Радзівіламі. Пасля заключэння ў 1655 г. Аліўскага (са Швецыяй) і ў 1667 г. Андрусоўскага (з Расійскай дзяржавай) мірных дагавораў, адным з галоўных пунктаў абмеркавання на сойме стала праблема пошуку і апісання кніг Метрыкі, якія прапалі ў невядомым напрамку ў выніку войн са Швецыяй (1655–1660) і Расійскай дзяржавай (1654–1667).
У 1747-1751 гг. Метрыка была перавезена ў Каралеўскі архіў у Варшаве. Хаця і да гэтага дакументы ВКЛ аказваліся ў архіве манарха Рэчы Паспалітай, але цалкам комплекс туды раней яшчэ не перамяшчаўся.
У 1777 г. пачалося яшчэ адно маштабнае канцылярскае мерапрыемства, звязанае з Метрыкай. Па пастанове Пастаяннай Рады (урада) пачалася транслітарацыя (перапісванне) лацінскай графікай найбольш старых кніг Метрыкі. Усяго такім чынам было перапісана 66 кніг. Гэтыя новыя кнігі былі аб'яднаны ў 29 тамах і сёння захоўваюцца ў Варшаве ў Галоўным архіве старажытных актаў (AGAD). Фактычна гэта была транслітарацыя са старабеларускай мовы, а не пераклад кніг Метрыкі на польскую мову.
Але ў гэты ж час у Вялікім Княстве нарастала незадаволенасць адсутнасцю Метрыкі ў сваёй Айчыне і, адпаведна, ускладненасць працэдурамі яе выкарыстання. На павятовых сойміках 1786 г. шляхта запатрабавала вярнуць Метрыку ў ВКЛ, размясціўшы яе ў Вільні ці ў Гродне. 22 верасня канцлер Аляксандр Сапега, віцэ-канцлер Юзаф Забела і захавальнік вялікай пячаткі Ян Зажыцкі абвясцілі сумеснай граматай, што са студзеня 1793 г. у Вільні аднаўляецца дзейнасць асэсарскіх судоў і метрыканту (захавальніку) Метрыкі Рыгору Качаноўскаму было прадпісана на працягу Варшавы ў Вільні ў манастыр пры касцёле св. Казіміра. Такім чынам, да пачатку снежня 1792 г. хаця б частка кніг Метрыкі павінна была быць вярнуна з Варшавы ў Вільню. Гэта пацвярджаецца паведамленнем князя Н. Рапніна імператрыцы Кацярыне II ад 14.12.1794, што большая частка Метрыкі метрыкантаў Качаноўскі перавёз у Вільню.
Пасля канчатковага падзелу Рэчы Паспалітай у 1795 г. Метрыка дасталася расійскай адміністрацыі як ваенны трафей, і была перавезена ў Санкт-Пецярбург. Як можна зразумець з дакументаў, частка кніг Метрыкі на той момант заставаліся яшчэ ў Варшаве, і ў расійскую сталіцу яны трапілі ўжо адтуль. Усяго ж у Санкт-Пецярбург было перавезена 834 кнігі, 14 кардонных каробак і 16 скруткаў асобных дакументаў.
Перамяшчэнне кніг Метрыкі ў Расію азнаменавала заканчэнне доўгага перыяду гісторыі гэтага комплексу дакументаў як актуальнага дзяржаўнага справаводчага архіва ВКЛ.
У новы этап функцыянавання Метрыка набывала ўсё больш крыніцавы, навукова-архіўны характар, а таксама станавілася прадметам палітычных дыскусій і праектаў.
Склад і структура Метрыкі
Агульная назва большасці дакументаў, упісаных у кнігі Метрыкі звалася "лістамі", якія ў залежнасці ад аўтарства і функцыяналу маглі звацца Гетманскім, трыбунальскім, соймавым, врядовымі, войтаўскімі, вяноўнымі, арэнднымі, ваеннымі, заставнымі, закупнымі і г.д. Распаўсюджанымі відамі дакументаў былі даніны, ухвалы, выпісы.
У перадаткавым вопісе 1623 г. ад Льва Сапегі новаму канцлеру Альбрэхту Станіславу Радзівілу маюцца наступныя катэгорыі кніг Метрыкі: кнігі запісаў, кнігі перапісаў, рэестры, кнігі дэкрэтаў і пратэстацый, кнігі соймавых спраў, кнігі на арэнду, кнігі судовыя, інвентары, кнігі магдэбургскія.
Паводле найстарэйшага з якія дайшлі да нашага часу рэестраў кніг Метрыкі, датаванага 11 сакавіка 1623 г., больш за траціну ўсіх кніг складалі кнігі данін (копіі прывілеяў на валоданне зямлёй, урадавыя прывілеі і г.д.); другую групу (прыблізна 1/3) складалі судовыя кнігі.
Сакавіцкі вопіс 1623 г. кніг Метрыкі зафіксаваў таксама і чужародныя па сваім першасным функцыянальным значэнні кнігі – гэта найперш судовыя кнігі пана Яна Юравіча Глябовіча, ваяводы Віленскага і Полацкага (1530–1538).
У якасці прынцыпу сістэматызацыі адзінак архіўнага захоўвання ў гэтым вопісе прасочваецца і геаграфічны прынцып: так, выдзяляліся кнігі падляшскія, валынскія, інфлянцкія.
Рэестр ад 26 лістапада 1623 г., які захаваўся ў копіі 1737–1744 гг. у параўнанні з сакавіцкім рэестрам 1623 г. больш інфарматыўны і змяшчае апісанні каля 150 кніг. Істотна, што ў дадзеных рэестрах гаворка ідзе аб т.зв. "старых" кнігах Метрыкі. Гэта арыгінальныя (першасныя) кнігі, большасць якіх загінула ў сярэдзіне XVII ст. (т.зв. старая метрыка).
Вопісы ад 11 сакавіка 1623 г. і 26 лістапада 1623 г. каштоўныя не толькі тым, што праліваюць святло на склад архіва канцылярыі ВКЛ у пэўны перыяд, але і тым, што фіксуюць апісанні страчаных назаўжды кніг Метрыкі.
Па меркаванні шэрагу даследнікаў, тэматычнае размежаванне кніг Метрыкі магло мець месца толькі ў сярэдзіне XVI у. у сувязі з інтэнсіфікацыяй дакументазвароту канцылярыі ВКЛ у выніку трансфармацыі вышэйшых органаў улады ВКЛ.
З сярэдзіны XVI ст. у дзейнасці канцылярыі стаў дамінаваць прынцып тэматычнага размеркавання кніг Метрыкі. Рана адасобіліся Пасольскія кнігі. Самы распаўсюджаны тып дакумента, унесеных у кнігі Метрыкі - гэта т.зв. копіі лістоў данін (прывілеі, якія выдаваліся службовым асобам, а таксама гараджанам, зямянам і нават сялянам на пасады, землі, іншыя матэрыяльныя даброты). На другім месцы па значнасці - копіі пасольскай дакументацыі: акты міждзяржаўных дагавораў з Вялікім Княствам Маскоўскім (пазней - Рускай дзяржавай), Ноўгарадам, Татарскімі кіраўнікамі, Валахіяй, Турцыяй, пратаколы пасольскіх прамоў.
На працягу XVII-XVIII стст. асноўнымі тыпамі кніг Метрыкі сталі:
1) кнігі прывілеяў;
2) кнігі данін і пацверджанняў;
3) кнігі дэкрэтаў і судовых спраў;
4) кнігі з іншымі матэрыяламі вярхоўнай улады.
